Tại sao châu Âu không cấm nhiên liệu hạt nhân của Nga?

Ông Slivyak, người đã vận hành chiến dịch từ Đức chống lại Tập đoàn Năng lượng Nguyên tử Quốc gia Nga (Rosatom), nói: "Không ai ở châu Âu thật sự muốn nhìn vào hướng đó". 

Ông Slivyak đã phát hiện ra rằng sự phụ thuộc vào nguồn nhiên liệu hóa thạch của Nga là mối quan tâm chính của giới chính trị gia và truyền thông Phương Tây, còn sự phụ thuộc tương tự vào nguồn nhiên liệu và công nghệ hạt nhân lại không được tường thuật đầy đủ. Ông đặt câu hỏi, tại sao nhiên liệu hạt nhân của Nga lại không bị hứng chịu các lệnh trừng phạt như dầu mỏ và than đá?

Phụ thuộc hạt nhân

Một trong những vụ biểu tình mới nhất mà ông Slivyak tham gia là tại thành phố Lingen, trước một nhà máy sản xuất thành phần hạt nhân, nơi có một chuyến hàng urani của Nga sẽ được chuyển đến. Những người biểu tình yêu cầu chính phủ Đức chấm dứt các thỏa thuận hạt nhân với Nga ngay lập tức. Tuy nhiên, lời kêu gọi của họ lại không được lắng nghe.

Một người phát ngôn từ Bộ Môi trường, Bảo tồn Thiên nhiên và An toàn Hạt nhân Liên bang Đức nói với BBC: "Việc nhập khẩu này có thể xảy ra bởi vì - như với khí đốt từ Nga - việc nhập khẩu nhiên liệu hạt nhân từ Nga không chịu các lệnh trừng phạt từ Liên minh châu Âu (EU)".

EU đã cam kết không phụ thuộc vào nguồn nhiên liệu hóa thạch từ Nga trước năm 2030, bắt đầu với khí đốt, nhưng cho đến nay, các lệnh trừng phạt liên quan đến năng lượng nhằm vào Nga chỉ tập trung vào than đá và dầu mỏ, không bao gồm khí đốt và nhiên liệu hạt nhân.

Ông Slivyak không chỉ là người duy nhất muốn thay đổi điều này. Cách Kiev khoảng 1.800 km, bà Natalia Lytvyn, Điều phối viên Liên minh Chuyển đổi Năng lượng (ETC), một nhóm các tổ chức môi trường, đã đệ đơn lên giới chức hàng đầu của Mỹ và EU, Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và các công ty tư nhân có hợp tác với Rosatom. Bà Lytvyn nói: "Chúng tôi hiểu rằng các nhà lãnh đạo đang làm việc để chấm dứt việc nhập khẩu nguồn nhiên liệu hóa thạch từ Nga, nhưng chúng tôi không thể nói điều tương tự khi xét về vấn đề hạt nhân".

Châu Âu phụ thuộc nhiên liệu hạt nhân từ Nga như thế nào?

Các quốc gia phương Tây đã cố gắng cắt giảm sự phụ thuộc vào nguồn dầu mỏ và khí đốt của Nga kể từ khi Moskva xâm lược Ukraina hồi tháng 2/2022. EU tuyên bố sẽ cắt 2/3 nguồn nhập khẩu khí đốt từ Nga trong vòng một năm, nhưng không phải là lệnh cấm hoàn toàn.

Nga hiện là một quốc gia có vị thế quan trọng trên thị trường khí đốt toàn cầu; năm 2021, quốc gia này đã cung cấp cho châu Âu khoảng 45% lượng khí đốt. Vai trò sản xuất urani thì nhỏ hơn nhiều - chỉ sản xuất 8% lượng urani vào năm 2019.

Tuy nhiên, việc khai thác quặng urani chỉ là bước đầu tiên trong việc sản xuất nhiên liệu hạt nhân. Tiến sĩ Matt Bowen, học giả nghiên cứu từ Đại học Columbia tại Mỹ, cho biết: "Nga có sự hiện diện rất lớn trên thị trường toàn cầu xét trong hai bước tiếp theo của quy trình chế tạo nhiên liệu hạt nhân".

Để chế tạo nhiên liệu hạt nhân, urani thô phải được khai thác từ quặng và được nghiền thành urani-oxide. Sau đó, urani được chuyển thành urani-hexafluoride (thích hợp cho quá trình làm giàu) và cuối cùng các thanh nhiên liệu được tạo nên. 

Tiến sĩ Bowen nói: "Nga chiếm gần 40% dịch vụ chuyển đổi [hạt nhân] toàn cầu vào năm 2020 và 46% dịch vụ làm giàu [hạt nhân] của thế giới vào năm 2018".

Nhưng Nga không chỉ đang xuất khẩu nhiên liệu hạt nhân. Rosatom là nhà máy sản xuất lò phản ứng hạt nhân lớn nhất thế giới. Vào năm 2021, cơ quan năng lượng quốc gia Nga đã lên kế hoạch xây dựng hơn 10 lò phản ứng hạt nhân từ Bangladesh đến Thổ Nhĩ Kỳ. 

Tiến sĩ Bowen nhận định: "Phương Tây nên thực thi các bước để giảm sự can dự từ phía Nga, nhưng trong bối cảnh có sự hiện diện lớn như vậy thì cần có đầu tư và thời gian".

Các lò phản ứng kiểu Xô Viết tại châu Âu

Cắt giảm sự hiện diện của Nga trong thị trường nhiên liệu hạt nhân ở phương Tây sẽ mang tính thách thức bởi vì nhiều lò phản ứng đang hoạt động hoặc đang được xây dựng lại sử dụng công nghệ của Nga. 

Chỉ tính riêng tại châu Âu vào năm 2021, có hơn 30 lò phản ứng hạt nhân VVER do Nga chế tạo. VVER là tên viết tắc của lò phản ứng năng lượng nước-nước, nguồn gốc do Liên Xô thiết kế. Ngày nay, hầu hết các lò phản ứng này đều vận hành dựa theo nguồn nhiên liệu từ Nga.

Nhà máy hạt nhân Zaporizhzhia do Nga kiểm soát tại Ukraina, gần với tiền tuyến là nơi có 6 trong số nhiều lò phản ứng VVER tại quốc gia này. Ukraina có khoảng 50% nguồn năng lượng từ các nguồn hạt nhân, Slovakia và Hungary cũng như vậy.

ETC đã cố gắng cảnh báo chính quyền châu Âu rằng nhiều quốc gia không có sự lựa chọn nào khác ngoài việc tiếp tục mua nhiên liệu từ Nga. Ông Slivyak giải thích: "Nếu bạn có một nhà máy năng lượng khí đốt hoặc than đá, bạn chỉ cần bỏ than đá hay khí đốt vào. Nhưng với hạt nhân, bạn không thể bỏ urani vào lò phản ứng, bạn cần công nghệ để xây dựng các thanh nhiên liệu hạt nhân cho dạng lò phản ứng của bạn".

Tiến sĩ Bowen cho biết thậm chí nếu năng lượng hạt nhân của Nga có thể được thay thế, các nước có các lò phản ứng VVER sẽ vẫn dựa vào Nga đối với các thành phần và dịch vụ. Ông cũng cho biết giảm sự phụ thuộc vào Nga không phải là không khả thi, nhưng thật khó để biết sẽ cần bao nhiêu thời gian.

Sức ảnh hưởng địa chính trị

2 tháng sau khi Nga xâm lược Ukraina, Phần Lan công bố sẽ rút khỏi hợp đồng với Rosatom xây dựng nhà máy hạt nhân thứ 3 tại quốc gia này. Phần Lan viện dẫn các nguy cơ liên quan đến cuộc chiến tranh Ukraina.

Thế nhưng cuộc chiến tranh đã không ngăn chặn được Hungary, một thành viên khác của EU, tiếp tục một thỏa thuận với Nga ký hồi năm 2014. Bộ Ngoại giao Hungary công bố hồi tháng 8, Rosatom sẽ vẫn thực hiện dự án trị giá 12,4 tỷ USD - phần lớn do Nga tài trợ - để xây dựng 2 lò phản ứng hạt nhân mới. 

Ông Slivyak đã mô tả Rosatom là "một trong những vũ khí quan trọng nhất của chế độ Putin, nhằm lan truyền sức ảnh hưởng địa chính trị đến khắp thế giới".

Sau khi Tổ chức Ecodefence của ông Slivyak biểu tình tại Lingen, Bộ Môi trường, Bảo tồn Thiên nhiên và An toàn Hạt nhân Liên bang Đức nói với BBC rằng họ sẽ "xem xét rất nghiêm túc việc vận chuyển urani như vậy vì cuộc chiến của Nga nhằm vào Ukraina".

Các lệnh trừng phạt mới

Sau khi Putin ra lệnh động viên một phần, EU đã ban hành vòng trừng phạt thứ 8. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã phác thảo một đề xuất bao gồm các lệnh hạn chế thương mại, thêm các cá nhân bị đưa vào danh sách đen, thiết lập mức giá trần dầu mỏ dành cho quốc gia thứ 3, nhưng không đề cập đến các lệnh trừng phạt nhằm vào Rosatom.

Đề xuất này sẽ được chuyển đến 27 quốc gia thành viên, quyết định thực thi các lệnh trừng phạt mới. Người phát ngôn Ủy ban châu Âu nói với BBC trước khi đề xuất được đưa ra: "Chúng tôi không bao giờ bình luận về quy trình áp đặt các lệnh trừng phạt mới bởi vì đây là vấn đề mang tính bảo mật và hoàn toàn nằm trong tay của các quốc gia thành viên, vốn phải đồng thuận thống nhất với Hội đồng, nhưng không có gì là không được xem xét".

Tiến sĩ Bowen cho hay các quốc gia châu Âu sẽ "phải đưa ra các quyết định phức tạp" liệu có nên dừng việc nhập khẩu nhiên liệu hạt nhân từ Nga, một lĩnh vực rất có thể trở nên quan trọng hơn lúc mùa Đông bắt đầu và một cuộc khủng hoảng năng lượng có thể xảy ra. 

Ví dụ, Đức đã quyết định đảo ngược quyết định rút khỏi hoàn toàn năng lượng hạt nhân (được đưa ra sau thảm họa Fukushima tại Nhật Bản năm 2011) và sẽ giữ 3 lò năng lượng hạt nhân còn sót lại hoạt động.

Dường như rõ ràng là các quốc gia châu Âu đang phải đối mặt với một số lựa chọn khó khăn, nhưng bà Lytvyn vẫn cho rằng Phương Tây phải hành động nhanh và trừng phạt nhằm vào nhiên liệu hạt nhân của Nga. 

Bà Lytvyn cho biết: "Họ đã bắt đầu một cuộc chiến lớn tại châu Âu, một cuộc chiến chúng ta chưa từng chứng kiến sau Chiến tranh Thế giới thứ hai. Không có chỗ cho các lệnh trừng phạt có chọn lọc hay không".