Thương mại gia tăng với Trung Quốc đang thúc đẩy chiến tranh của Nga như thế nào?

Dữ liệu hải quan Nga được nộp vào tháng 8/2023 cho thấy, việc tiếp tục nhập khẩu máy bay không người lái, mũ bảo hiểm, áo khoác và radio từ Trung Quốc, mang lại huyết mạch cho cuộc chiến tiêu hao kéo dài hơn 18 tháng của Tổng thống Vladimir Putin và là con đường sinh lợi cho các công ty Trung Quốc.

Đồng thời, các nhà phân tích nói với CNBC rằng sự xuất hiện của các mặt hàng xuất khẩu ít được ghi nhận rộng rãi của Trung Quốc được cho là dành cho mục đích dân sự, bao gồm xe cộ, thiết bị xây dựng và vật liệu tổng hợp, đang hỗ trợ trực tiếp và gián tiếp cho các nỗ lực chiến tranh của Nga.

"Tôi nghĩ chắc chắn rằng chính quyền Trung Quốc đã biết về các dòng chảy thương mại. Chúng đủ lớn để không thể tiếp tục nếu không có sự chấp thuận của chính phủ Trung Quốc", Mark Cancian, cố vấn cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế có trụ sở tại Washington, cho biết.

Bộ quốc phòng Trung Quốc và Nga không trả lời yêu cầu bình luận của CNBC về dòng chảy thương mại.

Hoạt động thương mại này đang diễn ra bất chấp sự khẳng định từ Bắc Kinh rằng thương mại của họ với Moscow tạo thành "hợp tác kinh tế bình thường" và không nhằm vào "bên thứ ba". Tuần trước, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị xác nhận Trung Quốc tiếp tục hợp tác kinh doanh với Nga trước cuộc gặp dự kiến giữa Tổng thống Nga Vladimir Putin và nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình vào tháng 10.

Bình luận này được đưa ra sau khi một báo cáo tình báo của Mỹ công bố vào tháng 7 nói rằng Trung Quốc "cũng đã trở thành một trụ cột ngày càng quan trọng đối với Nga trong nỗ lực chiến tranh của nước này, có thể cung cấp cho Moscow công nghệ chủ chốt và thiết bị lưỡng dụng được sử dụng ở Ukraina".

Ví dụ về hàng hóa được cung cấp bao gồm thiết bị định vị, công nghệ gây nhiễu và các bộ phận máy bay chiến đấu.

Thật vậy, Kyiv đã báo cáo rằng lực lượng của họ ngày càng tìm thấy các thành phần của Trung Quốc trong vũ khí được quân đội Nga sử dụng kể từ tháng 4/2023 - cùng tháng mà Putin và Li Shangfu, Bộ trưởng Quốc phòng Trung Quốc vào thời điểm đó, nhắc lại "quan hệ đối tác không giới hạn" giữa hai nước .

Bộ Quốc phòng Ukraina và tổng tham mưu Lực lượng Vũ trang Ukraina đã không trả lời ngay lập tức yêu cầu bình luận về những phát hiện trên chiến trường.

Thương mại hàng hóa 'lưỡng dụng' tăng đột biến

Tổng thương mại song phương giữa Nga và Trung Quốc đạt mức cao kỷ lục 190 tỷ USD vào năm 2022, tăng 30% so với năm 2021. Năm nay dự kiến sẽ làm lu mờ con số đó, với tổng thương mại đạt 134 tỷ USD trong bảy tháng đầu năm 2023.

Theo ước tính từ Viện các nền kinh tế mới nổi của Ngân hàng Phần Lan, Trung Quốc hiện chiếm khoảng một nửa (45% -50%) nhập khẩu của Nga, tăng so với 1/4 trước chiến tranh. Điều đó bao gồm việc buôn bán những mặt hàng và công nghệ có công dụng kép - hàng hóa có cả ứng dụng dân sự và quân sự, chẳng hạn như máy bay không người lái và vi mạch.

Trong khi đó, Trung Quốc đã bán số máy bay không người lái trị giá hơn 12 triệu USD cho Nga trong năm tính đến tháng 3 năm 2023. Năm 2022, Trung Quốc đã bán chất bán dẫn trị giá hơn 500 triệu USD cho Nga, tăng từ mức 200 triệu USD vào năm 2021. 

Phân tích của CNBC về các tuyên bố và giấy chứng nhận phù hợp của Nga nộp cho Cơ quan Chứng nhận Liên bang - điều kiện tiên quyết để nhập khẩu và bán hàng hóa trong nước - cho thấy việc buôn bán những hàng hóa đó giữa các công ty Nga và Trung Quốc kể từ khi Moscow bắt đầu cuộc chiến toàn diện vào Ukraina vào tháng 2/2022 đến nay. Những tuyên bố như vậy được thực hiện bởi người mua chứ không phải người sản xuất hàng hóa.

Máy bay không người lái do SZ DJI Technology đa quốc gia của Trung Quốc sản xuất đã được đăng ký ở Nga với số lượng không xác định vào nhiều dịp khác nhau từ tháng 9/2022 đến tháng 1/2023 – với hàng nhập khẩu xuất phát trực tiếp từ công ty và gián tiếp từ các nhà xuất khẩu Trung Quốc bao gồm Autel Robotics và Iflight Technology có trụ sở tại Thâm Quyến – các hồ sơ đã dịch cho thấy.

Điều đó bất chấp việc DJI đã đưa ra một tuyên bố trên trang web của mình vào tháng 4/2023, nói rằng họ đã "tự nguyện đình chỉ tất cả hoạt động bán hàng và kinh doanh ở cả Nga và Ukraina kể từ ngày 26/4/2022 và theo hợp đồng cấm mọi hoạt động bán hàng của các đại lý cho một trong hai quốc gia nhằm phục vụ chiến đấu".

Khi được CNBC liên hệ, người phát ngôn của DJI cho biết: "Chúng tôi rất coi trọng việc tuân thủ quy định và chúng tôi đã thực hiện tất cả các bước trong tầm kiểm soát của mình để nhấn mạnh rằng các sản phẩm của chúng tôi không được sử dụng trong chiến đấu để gây hại hoặc bị sửa đổi để biến thành vũ khí".

Các tài liệu cho thấy một trong những nhà nhập khẩu máy bay không người lái, Nebesnaya Mekhanika có trụ sở tại Moscow, tạm dịch là "Cơ chế thiên đường" và trước chiến tranh, là nhà phân phối chính thức của DJI tại Nga, đã nộp hồ sơ vào tháng 9/2022.

Theo hồ sơ, một nhà nhập khẩu khác, Vodukh có trụ sở tại Moscow, cũng đã đăng ký một số lượng pin lithium ion và lithium polymer không xác định cũng như một số trạm pin không xác định trực tiếp từ DJI vào tháng 7/2023 và tháng 11/2022. Những vật dụng như vậy có thể được sử dụng để cung cấp năng lượng cho hàng hóa, từ các thiết bị điện tử nhỏ đến xe điện.

Công ty thứ ba, Pozitron đã đăng ký tại Rostov-on-Don, đã nhập khẩu thêm hơn 54.000 mũ bảo hiểm - dùng cho xây dựng hoặc quân sự, theo cách diễn đạt mơ hồ trong hồ sơ - từ các nhà cung cấp Trung Quốc Liaoning B&R Technology và Beijing KRnatural International Trade Co vào cuối năm 2022.

Nhà phân tích quốc phòng Cancian cho biết rõ ràng những hàng hóa như vậy là một khía cạnh quan trọng trong kho vũ khí quân sự của Nga.

"Nga đã bắn pháo với tốc độ 10.000, thậm chí 20.000 viên đạn mỗi ngày. Để duy trì mức chi tiêu đó, họ cần nhận được sự trợ giúp từ bên ngoài", ông nói.

"Họ cũng bắt đầu hết tên lửa hành trình. Nguồn dự trữ của họ gần như cạn kiệt trong khoảng sáu tháng đầu tiên, vì vậy họ có thể sản xuất thêm tên lửa hành trình với các linh kiện do Trung Quốc cung cấp", ông nói thêm.

Các tài liệu cho thấy mũ bảo hiểm và áo khoác cũng được mua theo lô 100.000 chiếc vào tháng 11/2022 từ Deekon (Shanghai) Industry Co., có trụ sở tại Thượng Hải, một nhà sản xuất các sản phẩm quân sự và thiết bị cảnh sát, bởi Legittelecom có trụ sở tại Moscow.

Legittelecom, theo trang web của mình, cung cấp dịch vụ tư vấn về giấy phép "nhập khẩu, xuất khẩu và bán thiết bị điện tử vô tuyến và thiết bị tần số cao", cũng đã nhập khẩu một số máy bộ đàm cầm tay hoặc bộ đàm từ công ty truyền thông không dây Hong Kong Retekess vào tháng 3/2023.

Các tài liệu không rõ ràng liệu Legittelecom có phải là người sử dụng cuối cùng các sản phẩm hay không hoặc họ cấp giấy phép cho ai, mặc dù các đài do Trung Quốc sản xuất đã được thu hồi từ chiến trường Ukraina. Các công ty đã không trả lời yêu cầu bình luận của CNBC về các giao dịch.

Tuy nhiên, các nhà phân tích cho rằng mô hình nhập khẩu bất thường cho thấy có chủ nghĩa cơ hội giữa các doanh nghiệp của cả hai bên khi họ tìm cách tận dụng nhu cầu quân sự của Moscow.

Antonia Hmaidi, nhà phân tích tại Viện Nghiên cứu Trung Quốc Mercator có trụ sở tại Berlin, cho biết: "Những gì chúng tôi đang thấy là các công ty Trung Quốc đang bán cho Nga những thứ mà họ có thể không thể bán ở Trung Quốc hoặc phương Tây với giá cao hơn". Nghiên cứu cho thấy, hàng xuất khẩu lưỡng dụng của Trung Quốc sang Nga kể từ khi bắt đầu chiến tranh.

"Không phải các nhà xuất khẩu lớn ở Trung Quốc đều xuất khẩu thứ này. Thay vào đó, đó là những công ty nhỏ này", bà tiếp tục, lưu ý rằng tác động của các biện pháp trừng phạt của phương Tây nhắm vào những công ty như vậy sẽ rất ít. "Các công ty này thực sự không có nhiều giá trị vốn có, điều này khiến việc mở một công ty khác trở nên khá dễ dàng".

Thật vậy, một công ty, Silva, đã được đăng ký tại vùng Buryatia xa xôi phía Đông Siberia vào tháng 9/2022 và nộp hồ sơ nhập khẩu 100.000 mũ bảo hiểm từ Shanghai H-Win New Material vào tháng 3/2023. 

Gần đây hơn, vào tháng 8/2023, công ty này đã nộp đơn xin cấp phép số lượng hệ thống đo từ xa vô tuyến chưa xác định, có thể được sử dụng để theo dõi máy bay không người lái, từ Công nghệ thông minh Mayatech Hồ Bắc Kinh Châu.

Hmaidi trích dẫn một ví dụ khác về một công ty Hồng Kông, được thành lập vào năm 2020, từng cung cấp hàng cho Triều Tiên và hiện đã thêm Nga vào sổ sách của mình. Về phần mình, Bình Nhưỡng đã tăng cường quan hệ với Moscow, với việc lãnh đạo các nước gặp nhau ở khu vực Amur viễn đông của Nga hồi đầu tháng này trong bối cảnh phương Tây nghi ngờ rằng Triều Tiên có thể sẵn sàng cung cấp cho Nga trang thiết bị chiến tranh .

CNBC đã liên hệ hoặc cố gắng liên hệ với tất cả các công ty được đề cập và không nhận được phản hồi.

Dòng chảy thương mại 'được đánh giá thấp'

Theo các nhà phân tích, ngoài hàng hóa có ứng dụng quân sự công khai, Nga cũng tăng cường nhập khẩu hàng hóa Trung Quốc có khả năng gây ra chiến tranh trực tiếp và gián tiếp.

Ví dụ, các lô hàng sợi Aramid của Trung Quốc đến Nga, một loại sợi tổng hợp chịu nhiệt có ứng dụng từ lốp xe đạp đến áo chống đạn, đã tăng hơn 350% tính theo giá trị đồng USD vào năm 2022 so với năm 2021, theo dữ liệu được tổng hợp cho CNBC bởi ImportGenius, một công cụ tổng hợp dữ liệu hải quan. Chỉ riêng trong tháng 1 và tháng 2/2023, nhập khẩu đã chiếm gần 50% tổng lượng nhập khẩu của cả năm 2022.

Trong khi đó, thiết bị xây dựng đã đóng một vai trò quan trọng nhưng "bị đánh giá thấp" trong sự đóng góp của Trung Quốc cho các nỗ lực chiến tranh của Nga, giúp tăng cường khả năng phòng thủ của nước này trước cuộc phản công của Ukraina, Joseph Webster, thành viên cấp cao tại Hội đồng Đại Tây Dương, cho biết.

Webster, người đã nghiên cứu sự gia tăng xuất khẩu như vậy, cho biết: "Máy xúc là một trong những khía cạnh quan trọng nhất và bị đánh giá thấp một cách thẳng thắn trong sự tham gia của Trung Quốc với cuộc chiến ở Ukraina".

"Có sự gia tăng lớn về thiết bị đào hào sang Nga vào thời điểm lực lượng quân sự Nga đang đào chiến hào. Và đó gần như chắc chắn không phải là sự trùng hợp ngẫu nhiên", ông nói thêm.

Dữ liệu thương mại cho thấy trong 7 tháng đầu năm 2023, nhập khẩu máy xúc đất xẻng từ Trung Quốc của Nga cao hơn gần hai lần và nhập khẩu máy xúc cao hơn ba lần trong bảy tháng đầu năm 2023 so với cùng kỳ năm trước.

Nói chung, nhập khẩu xe tải hạng nặng của Trung Quốc đã tăng 11 lần về mặt giá trị từ tháng 1 đến tháng 5/2023 so với cùng kỳ năm 2021, trong đó một số được xác định trên chiến trường và một số khác được sử dụng gián tiếp.

Vào tháng 6, một đoạn video có sự góp mặt của người đứng đầu Cộng hòa Chechen của Nga, Ramzan Kadyrov, đã được chia sẻ trên tài khoản mạng xã hội Telegram chính thức của ông. Trong đó, ông trưng bày nhiều loại xe bọc thép khác nhau, bao gồm cả xe bọc thép chở quân có vẻ là xe "Hổ" của Trung Quốc mà ông cho biết đang được triển khai cho cái gọi là hoạt động quân sự đặc biệt của Nga ở Ukraina.

Webster cho biết: "Ngay cả khi hàng xuất khẩu của Trung Quốc không trực tiếp ở tuyến đầu, họ vẫn cung cấp hỗ trợ kinh tế quan trọng cho Nga", đồng thời gợi ý rằng số đội tàu được bổ sung có thể có ý nghĩa quan trọng trong việc cho phép Moscow cân bằng sản lượng sản xuất thiết yếu cho cả hai nước.

Webster nói về nhà sản xuất xe tải thuộc sở hữu nhà nước bị trừng phạt của Nga: "Bởi vì xuất khẩu xe tải của Trung Quốc đã cung cấp xe tải cho khu vực dân sự của Nga, nên Kamaz có thể tái sử dụng dây chuyền sản xuất xe bọc thép".

Sự thông đồng của chính phủ Trung Quốc?

Những phát hiện này bổ sung vào danh sách ngày càng tăng các hàng hóa và công ty Trung Quốc được cho là đang cung cấp cho quân đội Nga, bao gồm cả các doanh nghiệp nhà nước.

Báo cáo tình báo tháng 7 của Mỹ đã trích dẫn China Taly Aviation Technologies và China Poly Technologies thuộc sở hữu nhà nước trong số các công ty bị phát hiện đang cung cấp các bộ phận cho các công ty quốc phòng có liên kết với Điện Kremlin, bao gồm cả các máy bay trực thăng Mi-system được tìm thấy ở tiền tuyến.

Khi được yêu cầu bình luận về báo cáo tình báo và hoạt động buôn bán hàng hóa lưỡng dụng, Bộ thương mại Trung Quốc đã đề cập đến câu trả lời hồi tháng 5 của CNBC cho một câu hỏi tương tự, trong đó họ gọi mối quan hệ thương mại với Nga là mối quan hệ dựa trên "sự tôn trọng lẫn nhau và cùng có lợi, trong đó cả hai đều thắng".

"Bộ Thương mại Trung Quốc đã nhiều lần nói rõ quan điểm của Trung Quốc về vấn đề Ukraina: Trung Quốc sẽ không đổ thêm dầu vào lửa chứ đừng nói đến việc lợi dụng tình hình", Bộ này cho biết thêm.

Nó tuân theo những bình luận trước đó của Bộ Ngoại giao vào tháng 4, trong đó nói rằng Trung Quốc sẽ "không cung cấp vũ khí" cho bất kỳ bên nào trong cuộc chiến và sẽ "kiểm soát việc xuất khẩu các mặt hàng có công dụng kép theo luật pháp và quy định".

Hiện vẫn chưa rõ chính quyền Trung Quốc biết đến hoặc có liên quan đến hoạt động buôn bán ở mức độ nào. Cho đến nay, các mặt hàng có công dụng kép vẫn còn đủ chỗ để Trung Quốc từ chối nhằm tránh các lệnh trừng phạt của phương Tây. Trong khi đó, Washington và EU đều miễn cưỡng cáo buộc thẳng thừng Bắc Kinh.

Hội đồng An ninh Quốc gia của Nhà Trắng đã không trả lời yêu cầu bình luận về dòng chảy thương mại.

Tuy nhiên, các nhà phân tích lưu ý rằng có rất ít dấu hiệu cho thấy Bắc Kinh đang thực hiện các hành động để giảm thiểu doanh số bán hàng.

"Các doanh nghiệp Trung Quốc xuất khẩu sang Nga sẽ không bị phạt vì làm như vậy, miễn là họ không vi phạm rõ ràng các lệnh trừng phạt của phương Tây và không gây thêm căng thẳng với phương Tây", Webster nói.

Tuy nhiên, việc tiếp tục liên minh với Moscow có thể gây ra những hậu quả lâu dài đáng kể đối với nền kinh tế đang chậm lại của Trung Quốc. Hiện tại, Mỹ và một số đồng minh phương Tây đã hạn chế buôn bán một số công nghệ nhạy cảm với Trung Quốc như một phần của nỗ lực giảm rủi ro hoặc đa dạng hóa rộng hơn khỏi Bắc Kinh trong bối cảnh lo ngại về an ninh quốc gia.

Hmaidi nói: "Trung Quốc muốn Nga không thua, nhưng họ cũng muốn không can dự". "Có thể có những tranh luận về việc gửi vũ khí và có thông tin tình báo xung quanh việc có thể họ muốn gửi vũ khí. Nhưng ngoài ra, họ cũng rất, rất cẩn thận để tuân thủ các biện pháp trừng phạt".

Các đồng minh phương Tây hiện phải đối mặt với một quyết định khó khăn: Nhắm vào những người bán hàng cá nhân biết rằng tác động có thể bị hạn chế hoặc có hành động chống lại Bắc Kinh với những hậu quả và rủi ro bị trả đũa có thể rộng hơn.

Webster nói: "Nếu Trung Quốc công khai ủng hộ Nga, sẽ có sự phân nhánh lớn đối với tổng thể mối quan hệ kinh tế, chính trị và an ninh của Bắc Kinh với liên minh các nền dân chủ do Washington và Brussels lãnh đạo".

(Nguồn: CNBC)