Cuộc chiến Nga - Ukraina có thể kết thúc trong thảm họa hạt nhân?

Nga đã từ bỏ mục tiêu ban đầu là chiếm thủ đô Kiev của Ukraina và thành lập một chính phủ thân Nga sau khi vấp phải sự kháng cự quyết liệt của Ukraina, và hiện tập trung vào việc chinh phục miền Đông Ukraina và sát nhập một phần đáng kể lãnh thổ phía Nam của Ukraina. 

Mục tiêu tối thiểu của Ukraina là cố gắng thiết lập lại biên giới trước chiến tranh, một số nhà lãnh đạo chính trị còn gợi ý rằng Ukraina nên mở rộng tham vọng giành lại lãnh thổ đã mất vào tay Nga ở Bán đảo Crimea và vùng Donbas kể từ năm 2014.

Các mục tiêu chiến lược của Mỹ ở Ukraina cũng là một mục tiêu không cố định. Bộ trưởng Quốc phòng Lloyd Austin tuyên bố rằng Mỹ không chỉ muốn Ukraina vẫn là một quốc gia có chủ quyền và dân chủ, mà còn muốn "nhìn thấy Nga suy yếu đến mức không thể làm những điều mà họ đã làm khi xâm lược Ukraina". 

Chủ tịch Hạ viện Nancy Pelosi cam kết rằng Mỹ sẽ hỗ trợ Ukraina "cho đến khi cuộc chiến kết thúc". Tổng thống Joe Biden đã nhắc lại quan điểm này khi tuyên bố rằng Mỹ sẽ hỗ trợ Ukraina "chừng nào Nga không thể đánh bại Ukraina trên thực tế". 

Các nhà phân tích và bình luận tranh luận về mức độ hỗ trợ đầy tham vọng của Mỹ đối với Ukraina. Một số học giả đã nhấn mạnh sự khác biệt về lợi ích của Mỹ và Ukraina, đồng thời khuyến khích các mục tiêu hạn chế hơn. Trong khi đó, những lời kêu gọi tiếp tục mở rộng hỗ trợ quân sự đã chiếm ưu thế trong các cuộc thảo luận về chính sách quốc phòng. 

Điểm bất đồng chủ yếu giữa 2 phe này là khả năng xảy ra leo thang hạt nhân. Trong khi các nhà phân tích ủng hộ các mục tiêu hạn chế có xu hướng lo lắng về khả năng leo thang hạt nhân, thì những người ủng hộ việc tăng cường hỗ trợ Ukraina cho rằng việc nhượng bộ còn nguy hiểm hơn đối đầu, đồng thời có xu hướng cho rằng ít có khả năng leo thang hạt nhân.

Việc sử dụng vũ khí hạt nhân ở Ukraina có thể là thấp, nhưng không phải là không có khả năng xảy ra. Các nhà phân tích, những người nhanh chóng loại bỏ khả năng leo thang hạt nhân - và thậm chí hầu hết những người bày tỏ lo lắng về xung đột hạt nhân - phần lớn đều đơn giản hóa nhiều con đường có thể dẫn đến việc sử dụng hạt nhân, dù là vô tình hay cố ý. 

Việc cung cấp một sự phân định rõ ràng hơn về những con đường đó sẽ giúp các nhà hoạch định chính sách hiểu rõ những lựa chọn chính sách nào có thể thúc đẩy các mục tiêu của Mỹ một cách an toàn hơn và những chính sách nào nên thận trọng và kiềm chế hơn.

Chọn đi đến chiến tranh hạt nhân

Vào ngày Nga tấn công Ukraina, Tổng thống Vladimir Putin đã cảnh báo rằng bất kỳ sự phản đối nào đối với các nỗ lực của Nga sẽ dẫn đến hậu quả mà "bạn chưa từng thấy trong toàn bộ lịch sử của mình". Vài ngày sau, ông Putin đã đặt các lực lượng hạt nhân của Nga trong tình trạng báo động cao. 

Các mối đe dọa hạt nhân tiếp tục xuất phát từ Nga trong suốt cuộc xung đột, với việc Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov gần đây đã cảnh báo các nhà lãnh đạo phương Tây rằng nguy cơ chiến tranh hạt nhân hiện là "đáng kể".

Bất chấp những lời đe dọa hạt nhân công khai như vậy, các nhà lãnh đạo Mỹ và châu Âu đã bày tỏ sự hoài nghi về khả năng xảy ra một cuộc xung đột hạt nhân. Ví dụ, ngay sau khi Nga quyết định đặt các lực lượng hạt nhân trong tình trạng báo động cao, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã nhận được một câu hỏi liên quan đến việc liệu công dân Mỹ có nên lo sợ chiến tranh hạt nhân ở châu Âu hay không. Câu trả lời của Biden rất đơn giản: "không". Sau 5 tháng Nga chưa thực hiện những lời đe dọa hạt nhân, các nhà phân tích cho rằng các lời đe dọa của Nga là "không đáng tin cậy".

Hơn nữa, trước tác động hủy diệt hàng loạt của vũ khí hạt nhân và sự cấm kỵ rõ ràng đối với việc sử dụng chúng, những người khác khẳng định dứt khoát rằng Nga sẽ không sử dụng vũ khí hạt nhân ở Ukraina vì "sự trả đũa bất thường và những lời chỉ trích trên toàn cầu sẽ diễn ra sau đó". Ngay cả những nhà quan sát lo ngại nhất về khả năng Nga sử dụng vũ khí hạt nhân cũng nhìn nhận một kết quả như vậy là khó xảy ra. 

Việc khẳng định Nga sẽ không sử dụng vũ khí hạt nhân dựa trên một giả định quan trọng: quyết định sử dụng vũ khí hạt nhân sẽ được Putin tính toán thận trọng vì mục đích chính trị. Tuy nhiên, giả định này bỏ qua một thách thức riêng đối với sự ổn định trong khủng hoảng. Cụ thể, các cuộc khủng hoảng kéo theo nguy cơ leo thang hạt nhân ngoài ý muốn xảy ra mà không có ý định chính trị rõ ràng. 

Những lo ngại này đáng được chú ý hơn khi tranh luận về chính sách đối ngoại của Mỹ đối với Ukraina, vì khả năng leo thang ngoài ý muốn có thể cao hơn leo thang có chủ đích trong một số trường hợp nhất định, chẳng hạn như nếu Nga bắt đầu huy động lực lượng hạt nhân của mình để báo hiệu về sự quyết tâm.

Các con đường dẫn đến leo thang ngoài ý muốn

Tổng thống Putin rất có thể sẽ cân nhắc việc sử dụng vũ khí hạt nhân nếu đối mặt với một thất bại chiến lược tàn khốc hoặc mối đe dọa hiện hữu đối với chế độ của ông. Hai lợi ích cốt lõi có thể thuộc loại này: thứ nhất, các mối đe dọa đối với an ninh của Nga, có khả năng bao gồm các thách thức đối với các lợi ích lãnh thổ do Nga giành được kể từ năm 2014; và thứ hai, các mối đe dọa đối với sự tồn vong của chế độ chính trị của Putin.

Những người hoài nghi về mối lo ngại leo thang cho rằng vũ khí hạt nhân sẽ không phát huy tác dụng chừng nào Mỹ và NATO tránh được "lằn ranh đỏ" của Nga, bao gồm các cuộc tấn công trực tiếp vào các lực lượng Nga và việc triển khai lực lượng NATO vào lãnh thổ Ukraina. 

Những nguy cơ vượt qua "lằn ranh đỏ" này giải thích lý do tại sao các nhà hoạch định chính sách của Mỹ từ chối đề xuất thiết lập vùng cấm bay trên lãnh thổ Ukraina, vốn sẽ yêu cầu các lực lượng phương Tây nhắm trực tiếp vào quân đội Nga để thực thi chính sách này.

Tuy nhiên, việc tránh giao tranh trực tiếp với các lực lượng Nga là không đủ để đảm bảo rằng vũ khí hạt nhân sẽ không được sử dụng. Sử dụng hạt nhân không phải là một động tác đơn giản và quá trình chuẩn bị sử dụng vũ khí hạt nhân tiềm ẩn rủi ro sử dụng hạt nhân ngoài ý muốn. Chỉ cần tiếp cận "lằn ranh đỏ" của Nga - thậm chí không vượt qua - cũng sẽ làm tăng khả năng sử dụng hạt nhân.

Điểm chính cần lo ngại trước nguy cơ leo thang hạt nhân ngoài ý muốn trong các cuộc khủng hoảng quân sự là hệ thống chỉ huy và kiểm soát hạt nhân của một quốc gia. Hệ thống chỉ huy và kiểm soát là phương tiện hoạt động mà một quốc gia tiến hành quản lý, triển khai và giải phóng tiềm năng vũ khí hạt nhân. 

Nói một cách đơn giản, các quy trình chỉ huy và kiểm soát xác định mức độ tập trung giám sát chính trị đối với các lực lượng hạt nhân của một quốc gia như thế nào. Các hệ thống này quyết định cách một nhà nước vận hành vũ khí hạt nhân trong thời bình cũng như trong các cuộc khủng hoảng.

Nếu Putin cảm thấy an ninh của Nga hoặc chế độ chính trị của mình đang gặp nguy hiểm, nhiều khả năng ông sẽ tăng cường sự sẵn sàng cho kho vũ khí hạt nhân của mình. Về mặt hoạt động, điều này có nghĩa là các chỉ huy quân sự cấp thấp hơn sẽ có nhiều khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân hơn. Việc ủy quyền cho các chỉ huy quân sự cấp thấp sẽ tạo ra 2 rủi ro mà phần lớn đã bị bỏ qua trong cuộc tranh luận về việc sử dụng hạt nhân ở Ukraina.

Thứ nhất, việc sử dụng ngẫu nhiên sẽ dễ xảy ra hơn khi các nhà lãnh đạo quân sự giành được quyền kiểm soát vũ khí hạt nhân hoàn toàn. Không có rào cản trong thời bình đối với việc sử dụng vũ khí hạt nhân, chẳng hạn như việc tách đầu đạn hạt nhân khỏi tên lửa đạn đạo, họ có ít ràng buộc hơn đối với khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân. Nếu một vũ khí hạt nhân vô tình phát nổ ở Ukraina, các tác nhân bên ngoài có thể sẽ không coi đây là một vụ nổ ngẫu nhiên và có thể cho phép trả đũa hạt nhân.

Thứ hai, việc ủy quyền sử dụng vũ khí hạt nhân sẽ làm tăng nguy cơ sử dụng trái phép, điều này xảy ra khi những người quản lý vũ khí hạt nhân sử dụng chúng mà không có sự cho phép của giới lãnh đạo chính trị. 

Việc sử dụng trái phép có thể xảy ra do chỉ huy cấp thấp hơn quyết định phá vỡ chuỗi chỉ huy và sử dụng vũ khí hạt nhân mà không có sự cho phép chính trị hoặc người chỉ huy đó có thể chọn sử dụng vũ khí hạt nhân để ngăn chặn sự thất bại nếu bị đối thủ chiếm ưu thế trong một cuộc chiến tranh thông thường. 

Những áp lực này sẽ đặc biệt rõ rệt đối với những người chỉ huy vũ khí hạt nhân chiến thuật của Nga, vì họ rất có thể bị đặt trong bối cảnh chiến trường và phải đối mặt với áp lực "sử dụng chúng hoặc đánh mất cơ hội".

Chỉ huy và kiểm soát hạt nhân cũng như leo thang khủng hoảng

Trong thời bình, Nga dường như quản lý các lực lượng hạt nhân của mình theo cách giảm thiểu nguy cơ vô tình và sử dụng trái phép. Tổng thống Nga có khả năng tập trung cho phép sử dụng vũ khí hạt nhân và các đầu đạn hạt nhân không được lắp vào tên lửa đạn đạo, điều này giúp ngăn các chỉ huy cấp thấp tiếp cận vũ khí hạt nhân và hầu như không có cơ hội sử dụng chúng.

Tuy nhiên, nếu một đối thủ như NATO tiếp cận "lằn ranh đỏ" của Nga, đe dọa an ninh quốc gia hoặc chế độ của Putin, có thể Putin sẽ cho phép chuyển giao đầu đạn hạt nhân cho các chỉ huy quân sự để tăng cường khả năng sẵn sàng cho kho vũ khí nhằm ngăn chặn NATO vượt qua "lằn ranh đỏ". 

Việc đặt vũ khí hạt nhân chiến thuật được lắp ráp hoàn chỉnh vào trong tay các lực lượng quân sự Nga sẽ ngay lập tức làm tăng khả năng sử dụng hạt nhân bằng cách mở ra khả năng cho việc sử dụng ngẫu nhiên hoặc trái phép.

Ngoài việc sử dụng ngẫu nhiên và trái phép, quá trình tăng cường khả năng sẵn sàng của kho vũ khí này còn kéo theo một mối đe dọa đáng kể khác đối với sự ổn định chiến lược. Việc chính quyền Biden công bố thông tin nhạy cảm một cách bất thường cho thấy Mỹ đang tích cực theo dõi mọi diễn biến trong cuộc xung đột ở Ukraina. 

Nếu tình báo Mỹ phát hiện ra rằng Nga đang đưa các đầu đạn hạt nhân ra khỏi kho lưu trữ và tăng khả năng sẵn sàng hoạt động, các nhà hoạch định chính sách của Mỹ sẽ buộc phải đưa ra quyết định về việc hỗ trợ các nỗ lực quân sự mà dường như đang tiến đến gần bờ vực chiến tranh hạt nhân mà không cần biết liệu Nga chỉ đơn giản là tăng cường khả năng sẵn sàng cho kho vũ khí hay thực sự chuẩn bị để tiến hành một cuộc tấn công hạt nhân. 

Trong trường hợp này, các quan chức phương Tây có thể coi sự huy động của Nga là nguyên nhân cho các cuộc tấn công phủ đầu nhằm vào vũ khí hạt nhân chiến thuật của Nga.

Các biện pháp trừng phạt kinh tế đang gây thiệt hại đáng kể cho nền kinh tế Nga. Ukraina đã tiêu diệt hàng chục nghìn binh sĩ Nga với sự hỗ trợ của các nước NATO. Phần Lan và Thụy Điển đã từ bỏ vị thế trung lập bằng cách xin gia nhập NATO. 

Tổng thống Ukraina Zelensky vẫn nắm quyền và Ukraina đang giành lại một số lãnh thổ đã mất. Bất chấp những thất bại này, Nga vẫn chưa có dấu hiệu rõ ràng về việc sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, khả năng sử dụng hạt nhân vẫn còn rất lớn. 

Mặc dù Ukraina và các nước ủng hộ phương Tây vẫn chưa vượt qua ngưỡng dẫn đến một cuộc tấn công hạt nhân, nhưng việc mở rộng chiến tranh nhằm mục đích làm tăng khả năng các ngưỡng đó có thể sẽ bị vượt qua.

Khi Mỹ tiếp tục phát triển chiến lược của mình ở Ukraina, các nhà hoạch định chính sách nên cực kỳ thận trọng về khả năng leo thang hạt nhân ngoài ý muốn. Lời kêu gọi thận trọng không phải do lo sợ về cảm xúc của Putin mà là nỗ lực cung cấp thông tin tốt hơn về các tính toán lợi-hại mà các nhà phân tích và hoạch định chính sách đưa ra khi xem xét các lộ trình tiếp theo. 

Khả năng sử dụng hạt nhân thực sự có thể thấp, tuy nhiên vẫn cần phải tập trung vào việc giảm thiểu rủi ro hạt nhân bất cứ khi nào có thể.