Nga khai thác vàng lậu ở Sudan để duy trì cuộc chiến với Ukraina?

Một cuộc tranh luận nảy lửa đã xảy ra giữa các quan chức tại một văn phòng của Sân bay Quốc tế Khartoum. Họ sợ rằng việc kiểm tra máy bay sẽ làm phật lòng giới lãnh đạo quân sự ngày càng thân Nga của nước này. Tuy nhiên, cuối cùng, các quan chức đã quyết định lên máy bay để kiểm tra.

Bên trong khoang chứa hàng, những hộp bánh quy đầy màu sắc trải dài trước mặt. Ẩn ngay bên dưới là những thùng gỗ, nguồn tài nguyên quý giá nhất của Sudan: Vàng. Khoảng một tấn.

Vụ việc hồi tháng 2 - được nhiều nguồn tin chính thức của Sudan kể lại với CNN - là một trong số ít nhất 16 chuyến bay buôn lậu vàng được biết của Nga ra khỏi Sudan, nhà sản xuất kim loại quý lớn thứ ba của châu Phi, trong hơn một năm rưỡi qua.

Nhiều cuộc phỏng vấn với các quan chức cấp cao của Sudan và Mỹ cùng hàng loạt tài liệu được CNN xem xét đã vẽ nên bức tranh về một kế hoạch phức tạp của Nga, nhằm cướp đoạt sự giàu có của Sudan, để củng cố Nga trước các lệnh trừng phạt ngày càng mạnh mẽ của phương Tây và củng cố nỗ lực chiến tranh của Moscow ở Ukraina.

Bằng chứng cũng cho thấy Nga đã cấu kết với giới lãnh đạo quân sự của Sudan, tạo điều kiện cho hàng tỷ USD vàng qua mặt nhà nước Sudan và tước đi hàng trăm triệu doanh thu của quốc gia nghèo đói này.

Đổi lại, Nga đã hỗ trợ chính trị và quân sự mạnh mẽ cho ban lãnh đạo quân sự ngày càng không được ưa chuộng của Sudan khi lực lượng này dập tắt mạnh mẽ phong trào ủng hộ dân chủ của nước này.

Các quan chức Mỹ trước đây và hiện tại nói với CNN rằng Nga tích cực ủng hộ cuộc đảo chính quân sự năm 2021 của Sudan nhằm lật đổ chính phủ dân sự chuyển tiếp, giáng một đòn nặng nề vào phong trào ủng hộ dân chủ ở Sudan đã lật đổ Tổng thống Omar al-Bashir hai năm trước đó.

"Chúng tôi từ lâu đã biết Nga đang khai thác tài nguyên thiên nhiên của Sudan", một cựu quan chức Mỹ quen thuộc với vấn đề này nói với CNN. "Để duy trì khả năng tiếp cận các nguồn tài nguyên đó, Nga đã khuyến khích cuộc đảo chính quân sự".

"Khi phần còn lại của thế giới đóng cửa với Nga, họ có rất nhiều lợi ích từ mối quan hệ này với các tướng lĩnh của Sudan và từ việc giúp các tướng lĩnh duy trì quyền lực", cựu quan chức nói thêm. "Sự giúp đỡ" đó điều hành gam màu từ đào tạo và hỗ trợ tình báo để cùng hưởng lợi từ số vàng bị đánh cắp của Sudan".

Trung tâm của mối quan hệ hợp tác giữa Moscow và chính quyền quân sự Sudan là Yevgeny Prigozhin, một nhà tài phiệt Nga và là đồng minh quan trọng của Tổng thống Vladimir Putin.

Người đàn ông 61 tuổi bị trừng phạt nặng nề này kiểm soát một mạng lưới công ty bóng tối bao gồm Wagner, một nhóm bán quân sự có liên quan đến cáo buộc tra tấn, giết người hàng loạt và cướp bóc ở một số quốc gia bị chiến tranh tàn phá bao gồm Syria và Cộng hòa Trung Phi (CAR). Prigozhin phủ nhận liên kết với Wagner.

Tại Sudan, phương tiện chính của Prigozhin là một công ty bị Mỹ trừng phạt có tên Meroe Gold - một công ty con của M-invest thuộc sở hữu của Prigozhin - khai thác vàng trong khi cung cấp vũ khí và huấn luyện cho quân đội và lính bán quân của nước này, theo CNN.

Denis Korotkov, điều tra viên tại Trung tâm Dossier có trụ sở tại London, nơi theo dõi hoạt động tội phạm của nhiều người khác nhau có liên quan đến Điện Kremlin. Trung tâm được thành lập bởi Mikhail Khodorkovsky, từng là người giàu nhất nước Nga, hiện đang sống lưu vong ở London.

CNN, phối hợp với Trung tâm Dossier, cũng có thể tiết lộ rằng ít nhất một nhân viên cấp cao của Wagner - Alexander Sergeyevich Kuznetsov - đã giám sát hoạt động tại các địa điểm khai thác, chế biến và vận chuyển vàng quan trọng của Sudan trong những năm gần đây.

Kuznetsov - còn được gọi với các ký hiệu "Ratibor" và "Radimir" - là một kẻ bắt cóc bị kết án, người đã chiến đấu ở nước láng giềng Libya và chỉ huy công ty do thám và tấn công đầu tiên của Wagner vào năm 2014. 

Anh ta là người bốn lần nhận Huân chương Dũng cảm của Nga và được chụp cùng với Putin và Dmitri Utkin - người sáng lập Wagner - vào năm 2017. Liên minh châu Âu đã trừng phạt Kuznetsov vào năm 2021. Mối quan hệ ngày càng tăng giữa các nhà cầm quyền quân sự Sudan và Moscow đã tạo ra một mạng lưới buôn lậu vàng phức tạp. 

Theo các nguồn tin chính thức của Sudan cũng như dữ liệu chuyến bay được CNN phối hợp với tài khoản Twitter Gerjon của công ty theo dõi chuyến bay xem xét, ít nhất 16 trong số các chuyến bay bị giới chức Sudan chặn vào năm ngoái đã được điều hành bởi máy bay quân sự đến và đi từ thành phố cảng Latakia của Syria, nơi Nga có một căn cứ không quân lớn.

Các chuyến hàng vàng cũng đi theo đường bộ đến CAR, nơi Wagner đã ủng hộ một chế độ đàn áp và được cho là đã thực hiện một số chiến thuật tàn ác nhất đối với người dân Sudan.

CNN đã liên hệ với Bộ Ngoại giao Nga, Bộ Quốc phòng Nga và tổ chức mẹ của nhóm công ty do Prigozhin điều hành để đưa ra bình luận. Tuy nhiên, không ai trả lời.

Phản hồi về kết quả điều tra của CNN, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết: "Chúng tôi đang theo dõi chặt chẽ vấn đề này, bao gồm các hoạt động được báo cáo của Meroe Gold, Tập đoàn Wagner do Điện Kremlin hậu thuẫn và các tổ chức bị trừng phạt khác ở Sudan và khu vực trong suốt quá trình kinh doanh vàng.

"Chúng tôi ủng hộ người dân Sudan trong việc theo đuổi một Sudan dân chủ và thịnh vượng, tôn trọng nhân quyền", người phát ngôn nói thêm. "Chúng tôi sẽ tiếp tục nêu rõ mối quan ngại của mình với các quan chức quân đội Sudan về tác động xấu của Wagner, Meroe Gold và các tác nhân khác".

Ẩn mình trong bóng tối

Việc Nga can thiệp vào vàng của Sudan bắt đầu một cách nghiêm túc từ năm 2014 sau khi Nga sáp nhập Crimea, dẫn đến một loạt các biện pháp trừng phạt của phương Tây. Các chuyến vận chuyển vàng đã chứng minh một cách hiệu quả để tích lũy và chuyển giao của cải, củng cố kho bạc nhà nước của Nga trong khi tránh xa các hệ thống giám sát tài chính quốc tế.

Daniel McDowell, chuyên gia trừng phạt và phó giáo sư Khoa học Chính trị tại Đại học Syracuse cho biết: "Nhược điểm của vàng là nó có tính vật chất và cồng kềnh hơn nhiều so với chuyển khoản quốc tế, nhưng khó hơn nhiều so với tiền tệ nếu không muốn nói là không thể đóng băng hoặc thu giữ".

Trung tâm hoạt động khai thác vàng của Nga nằm sâu trong sa mạc phía Đông Bắc Sudan, một khung cảnh bị tẩy trắng với những hố sâu hun hút nơi những người thợ mỏ phải vất vả trong cái nóng gay gắt, chỉ có những chiếc lều được làm từ những mảnh vải bạt và bao cát để cung cấp thời gian nghỉ ngơi.

Những người thợ mỏ từ những mỏ thủ công xa xôi đó tập trung về al-Ibaidiya - được gọi là 'thị trấn vàng' - vào mỗi buổi sáng, mang theo những bao tải vàng trong xe do lừa chở dọc theo những con đường không trải nhựa của thị trấn. Những người trả giá cao nhất cho hàng hóa của họ, nhiều người trong số họ nói, hầu như luôn luôn là những thương gia được phái đến từ một nhà máy chế biến gần đó được người dân địa phương gọi là 'công ty Nga'.

Đó là một quá trình bán hàng không kỹ thuật mà các nguồn tin cho CNN biết là trung tâm hút vàng của Nga. Theo thống kê chính thức của CNN, khoảng 85% vàng ở Sudan được bán theo cách này. Các giao dịch chủ yếu nằm ngoài sổ sách và Nga thống trị thị trường này, theo nhiều nguồn tin, bao gồm cả những người tố giác khai thác và các nguồn bảo mật.

Trong ít nhất một thập kỷ, Nga đã giấu các giao dịch vàng với Sudan khỏi hồ sơ chính thức. Thống kê Ngoại thương chính thức của Sudan kể từ năm 2011 liên tục thống kê tổng lượng vàng xuất khẩu của Nga từ nước này ở mức 0, bất chấp bằng chứng phong phú về các giao dịch rộng rãi của Moscow trong lĩnh vực này.

Bởi vì Nga đã được hưởng lợi từ những điểm mù đáng kể của chính phủ, rất khó để xác định chính xác lượng vàng mà nước này đã chuyển khỏi Sudan. Tuy nhiên, ít nhất 7 nguồn tin quen thuộc với các sự kiện cáo buộc Nga đã chi phối phần lớn các hoạt động buôn lậu vàng của Sudan - nơi mà hầu hết vàng của Sudan đã bị thu hồi trong những năm gần đây, theo số liệu thống kê chính thức.

Một người tố giác từ bên trong Ngân hàng Trung ương Sudan đã cho CNN xem một bức ảnh bảng tính cho thấy 32,7 tấn không được tính đến vào năm 2021. Theo giá hiện tại, số vàng bị thiếu trị giá 1,9 tỷ USD, ở mức 60 triệu USD/tấn.

Tuy nhiên, nhiều quan chức trước đây và hiện tại nói rằng số lượng vàng bị thiếu còn lớn hơn, cho rằng chính phủ Sudan đánh giá thấp quá mức số vàng được sản xuất tại các mỏ thủ công không chính thức, làm sai lệch con số thực.

Hầu hết các nguồn tin nội bộ của CNN đều khẳng định rằng khoảng 90% sản lượng vàng của Sudan đang được tuồn ra ngoài. Nếu đúng, số vàng trị giá khoảng 13,4 tỷ USD đã vi phạm các quy định và hải quan, với khả năng thất thoát hàng trăm triệu USD trong doanh thu của chính phủ. CNN không thể xác minh một cách độc lập những số liệu đó.

Một nhà điều tra chống tham nhũng người Sudan đã theo dõi các giao dịch vàng của Nga ở Sudan trong nhiều năm đã cung cấp cho CNN tọa độ của một nhà máy chế biến quan trọng của Nga. Khi CNN đến địa điểm, cách Al-Ibaidiya khoảng 5 dặm, một lá cờ Liên Xô bay phấp phới phía trên khu nhà. Một chiếc xe tải chở nhiên liệu của Nga đã đậu bên ngoài.

Một cuộc chạm trán tình cờ với người bảo vệ - người đã xác nhận rằng cơ sở này thuộc về cái gọi là "công ty Nga" - nhanh chóng biến thành một cuộc đối đầu căng thẳng.

Người bảo vệ đã nói chuyện qua một bộ đàm, truyền đạt yêu cầu của CNN để nói chuyện với "người quản lý người Nga". Một nhóm người Sudan sau đó chạy đến hiện trường và ra lệnh cho đoàn CNN rời đi, trước khi chiếc xe của CNN bị an ninh bám đuôi.

"Bạn cần phải đi", một nhân viên Sudan khác tại nhà máy nói với CNN. "Đây không phải là một công ty của Nga. Đó là một công ty Sudan có tên là al-Solag".

Al-Solag là công ty bình phong của Sudan cho Meroe Gold, doanh nghiệp khai thác mỏ của Nga bị Mỹ trừng phạt, theo 5 nguồn tin chính thức của Sudan và tài liệu đăng ký công ty được CNN xem xét.

Sự hình thành của Al-Solag trong năm qua đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng đối với sự hiện diện của Nga ở Sudan. Theo mô hình mới, các giao dịch của Nga đã chìm vào bóng tối, khiến các thỏa thuận phụ thuộc nhiều hơn vào sự lãnh đạo quân sự của Sudan và tiếp tục cho phép các chủ thể Nga lách các thể chế nhà nước, bao gồm các quy định liên quan đến các công ty nước ngoài, dưới vỏ bọc của một doanh nghiệp địa phương. CNN đã liên hệ với lãnh đạo quân đội Sudan để bình luận và không nhận được phản hồi.

'Quá nhiều sự giám sát của Hoa Kỳ'

Năm 2021, đặc phái viên Sudan của Nga, Vladimir Zheltov, đã kêu gọi một cuộc gặp với các quan chức khai thác mỏ Sudan.

Có vẻ lo lắng, Zheltov yêu cầu Meroe Gold được "che khuất" sau khi trở thành đối tượng của "quá nhiều sự giám sát của Hoa Kỳ", theo một người tố giác từ Bộ Khai thác của Sudan, người đã biết trực tiếp về cuộc họp.

Đến tháng 6 năm nay, yêu cầu của Zheltov đã thành hiện thực. Việc chuyển giao tài sản của Meroe Gold cho al-Solag thuộc sở hữu của Sudan dường như đã hoàn tất. Một phân tích về các tài liệu đăng ký của hai công ty cho thấy những điểm tương đồng nổi bật, bao gồm hai danh sách các hình phạt pháp lý giống hệt nhau.

Theo luật Sudan, một công ty muốn chuyển nhượng cổ phần của họ cũng phải chuyển giao các bản án chống lại nó. Việc có một đối tác nước ngoài không được khai báo là bất hợp pháp.

Ủy ban chống tham nhũng của Sudan, một cơ quan giám sát được thành lập để hỗ trợ Sudan chuyển đổi sang dân chủ, sau đó đã ngăn chặn âm mưu phá hoại, theo một cựu quan chức dân sự có kiến thức trực tiếp về các sự kiện. Ủy ban chống tham nhũng đã gửi một báo cáo chi tiết cho các lực lượng vũ trang vào tháng 9/2021 với bằng chứng về việc Meroe Gold được chuyển giao cho al-Solag, thúc giục họ ngừng điều mà họ gọi là "tội ác chống lại nhà nước".

Cơ quan giám sát cũng cáo buộc quân đội đồng lõa trong các giao dịch của Nga, gây phẫn nộ cho giới lãnh đạo quân sự, người đã chỉ trích ủy ban vì "gây tổn hại cho các lực lượng vũ trang", theo cựu quan chức dân sự.

Vào tháng 10/2021, một tháng sau khi ủy ban chống tham nhũng ngừng chuyển giao cổ phần từ Meroe Gold cho al-Solag, quân đội Sudan đã tổ chức một cuộc đảo chính - mà quan chức Mỹ và các nguồn tin chính thức cũ cáo buộc Nga hậu thuẫn - và chính quyền ngay lập tức bị phá bỏ Ủy ban.

Cựu quan chức nói với CNN: "Nga cướp phá Sudan. Và nó chấm dứt một dự án dân chủ có thể đã biến Sudan thành một quốc gia vĩ đại".

Tướng Mohamed Hamdan Dagalo, lãnh đạo đơn vị bán quân sự của Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF), là người hưởng lợi chính từ sự hỗ trợ của Nga, với tư cách là người nhận vũ khí và huấn luyện chính của Moscow. Abdel Fattah al-Burhan - người nắm quyền quân sự của đất nước - cũng được các nguồn tin Sudan của CNN cho rằng có sự hậu thuẫn của Nga.

Các nhóm nhân quyền đã buộc cả Burhan và Dagalo (được gọi là Hemedti) bị cáo buộc tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người trong cuộc xung đột Darfur của Sudan bắt đầu vào năm 2003.

Cùng ngày Nga tiến hành cuộc tấn công Ukraina năm 2022, Hemedti đang dẫn đầu một phái đoàn Sudan tại Moscow để "thúc đẩy quan hệ" giữa hai nước.

Wagner khởi động trên mặt đất

Trong chuyến vượt biên đầy bụi giữa CAR và Sudan vào tháng 3/2019, một người Nga 34 tuổi đeo kính cận đã điên cuồng gửi cho ông chủ của mình - chủ sở hữu của Meroe Gold, Mikhail Potepkin - một lời cầu cứu.

Aleksei Pankov viết trong một cuộc trò chuyện trên Telegram mà Trung tâm Dossier chia sẻ với CNN: "Radimir rất tức giận vì không ai được cảnh báo". Anh ta đang đề cập đến Kuznetsov, đặc vụ cấp cao đầy đe dọa của Wagner, được mô tả là người canh gác biên giới cùng với các đặc nhiệm tình báo Sudan.

"Nói với Radimir rằng đó là một hoạt động 'đóng cửa'. Đó là lý do tại sao chúng tôi không cảnh báo anh ấy về điều đó", Potepkin trả lời.

Cuộc trao đổi này là một phần của chuỗi bằng chứng được CNN thu thập xác nhận Kuznetsov trở thành người thực thi chính của Wagner trên khắp các địa điểm quan trọng ở Sudan.

CNN cũng đã thấy các thông cáo chính thức của Sudan đề cập Kuznetsov là một người Nga có vũ trang "có vấn đề" đang giám sát an ninh tại nhà máy chế biến vàng của Nga gần Al-Ibaidiya. Một nguồn tin quen thuộc với các hoạt động của Meroe Gold ở Sudan nói với CNN rằng Kuznetsov cũng thường xuyên lui tới các văn phòng của công ty ở Khartoum.

Trung tâm Dossier nói với CNN, các đặc nhiệm Wagner triển khai đến Sudan trên cơ sở luân phiên và Kuznetsov có thể là một trong số những người của Wagner ở nước này. Chúng được điều động một cách chiến lược để bảo vệ âm mưu buôn lậu của Nga vốn đã trở nên quan trọng kể từ khi Nga phát động cuộc chiến với Ukraine.

Các nguồn tin cho biết, những đặc vụ này của Wagner dường như là một phần của bầu không khí lo sợ ngày càng tăng khi Moscow siết chặt đường ống dẫn vàng của Sudan.

Một số mạng lưới báo chí địa phương mà CNN đã thu hút tác phẩm cho báo cáo này - chẳng hạn như Mujo Press, al-Bahshoum và trang Facebook của nhà báo hoạt động Hisham Ali - đã bị nhắm mục tiêu trong những tháng gần đây, bị lưu vong dưới nguy cơ bị ám sát. 

Mười người biểu tình đã bị bắn hạ trong các cuộc biểu tình chỉ riêng trong tháng 6, ba trong số đó là những nhà hoạt động ủng hộ dân chủ nổi tiếng. Các nguồn tin an ninh của CNN tin rằng họ đã bị nhắm mục tiêu một cách có chủ ý.

Các quan chức cấp cao của Sudan liên tục thúc giục Nima Elbagir của CNN tránh xa các địa điểm biểu tình. Kể từ khi CNN bắt đầu cuộc điều tra này, Elbagir đã được đưa vào danh sách tấn công của quân đội, theo nhiều nguồn tin an ninh Sudan.

Khi hình ảnh xe tăng Nga bao vây Kyiv xuất hiện trên màn hình TV tại sân bay quốc tế Khartoum, các nhân viên đã theo dõi khi máy bay chở đầy bánh quy và vàng cất cánh vào tháng 2 năm ngoái. Đồng đội cao cấp của quân đội đã can thiệp và một điềm báo sắp xuất hiện.

Một số quan chức phát hiện ra cuộc vận chuyển đã được thực hiện lại, một số làm nhiệm vụ trong khu vực, và những người khác được gửi đến, theo một nguồn tin am hiểu trực tiếp về vụ việc.

"Họ được trả tiền để thực hiện công việc của mình", nguồn tin nói với CNN.

(Điều tra của CNN)