Sự thăng trầm của liên doanh thành công nhất thế giới

Trong hơn một phần tư thế kỷ, vận mệnh của Mỹ và Trung Quốc đã được hợp nhất thành một liên doanh hoành tráng độc nhất vô nhị.

Người Mỹ đối xử với Trung Quốc như mẹ của tất cả các cửa hàng đại lý, mua số lượng lớn hàng hóa giá rẻ. Các thương hiệu lớn khai thác Trung Quốc như một phương tiện cắt giảm chi phí tối ưu, sản xuất sản phẩm của họ ở vùng đất có mức lương thấp và công đoàn bị cấm.

Khi ngành công nghiệp Trung Quốc lấp đầy các ngôi nhà ở Mỹ bằng đồ điện tử và đồ nội thất, việc làm tại nhà máy đã giúp hàng trăm triệu người Trung Quốc thoát khỏi cảnh nghèo đói. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã sử dụng số tiền thu được từ cường quốc xuất khẩu để mua hàng nghìn tỷ USD trái phiếu chính phủ Mỹ, giữ cho chi phí đi vay của Mỹ ở mức thấp và cho phép nước này tiếp tục chi tiêu dồi dào.

Đây là hai quốc gia bị ngăn cách bởi Thái Bình Dương, một quốc gia được hình thành bởi chủ nghĩa tư bản tự do, quốc gia kia theo chủ nghĩa xã hội, nhưng lại gắn liền với nhau trong một liên doanh có tầm ảnh hưởng lớn đến mức nhà sử học kinh tế Niall Ferguson đã đặt ra một thuật ngữ: Chimerica, viết tắt của "kinh tế cộng sinh" trong mối quan hệ của họ".

Ngày nay không ai dùng những từ như cộng sinh cả. Ở Washington, hai đảng chính trị hầu như không đồng ý về bất cứ điều gì lại thống nhất trong việc mô tả Trung Quốc như một đối thủ địa chính trị và là mối đe dọa chết người đối với an ninh của tầng lớp trung lưu. 

Tại Bắc Kinh, các nhà lãnh đạo cáo buộc Mỹ âm mưu phủ nhận vị trí siêu cường chính đáng của Trung Quốc. Khi mỗi quốc gia tìm cách giảm bớt sự phụ thuộc vào quốc gia khác, các doanh nghiệp trên toàn thế giới đang điều chỉnh chuỗi cung ứng của họ.

Chimerica đã nhượng bộ trước một cuộc chiến thương mại, với việc cả hai bên áp dụng mức thuế cao và hạn chế đối với các mặt hàng xuất khẩu quan trọng - từ công nghệ tiên tiến đến khoáng sản dùng để sản xuất xe điện.

Các công ty Mỹ đang chuyển hoạt động sản xuất tại nhà máy từ Trung Quốc sang những địa điểm ít rủi ro chính trị hơn. Các doanh nghiệp Trung Quốc đang tập trung vào thương mại với các đồng minh và láng giềng, đồng thời tìm kiếm các nhà cung cấp công nghệ trong nước mà họ bị cấm mua từ các công ty Mỹ.

Trong nhiều thập kỷ, Mỹ hùng biện tôn vinh thương mại như nguồn gốc của quá trình dân chủ hóa ở Trung Quốc đã nhường chỗ cho sự cam chịu rằng giới lãnh đạo hiện tại của đất nước - dưới thời Chủ tịch Tập Cận Bình - đang có ý định đè bẹp những người bất đồng chính kiến trong nước và triển khai sức mạnh quân sự ở nước ngoài.

Đối với các nhà lãnh đạo Trung Quốc, niềm tin từng thịnh hành rằng hội nhập kinh tế sẽ củng cố các mối quan hệ hòa bình đã bị từ bỏ, nhường chỗ cho một hình thức chủ nghĩa dân tộc cơ bắp đang thách thức trật tự toàn cầu vẫn do Mỹ thống trị.

Yasheng Huang, nhà kinh tế tại Trường Quản lý Sloan của Viện Công nghệ Massachusetts, cho biết: "Trong một thế giới chính trị hoàn hảo, đây là hai quốc gia được tạo ra trên thiên đường, chính xác là vì chúng bổ sung cho nhau". "Về cơ bản, hai quốc gia này đã kết hôn mà không biết tôn giáo của nhau".

Nhưng ly hôn không phải là một lựa chọn thực tế. Mỹ và Trung Quốc - hai nền kinh tế lớn nhất thế giới - có mối quan hệ gắn bó với nhau. Ngành sản xuất của Trung Quốc đã phát triển từ các lĩnh vực cơ bản như giày dép và may mặc thành các ngành công nghiệp tiên tiến, bao gồm cả những ngành trọng tâm trong nỗ lực hạn chế sự tàn phá của biến đổi khí hậu. 

Mỹ vẫn là thị trường tiêu dùng quan trọng nhất. Ngay cả khi căng thẳng địa chính trị làm rạn nứt mối quan hệ giữa họ, hai quốc gia này vẫn phụ thuộc vào nhau và vai trò tương ứng của mỗi bên không dễ dàng bị thay thế.

Apple sản xuất phần lớn iPhone ở Trung Quốc, ngay cả khi họ đang chuyển một số hoạt động sản xuất sang Ấn Độ. Một thương hiệu Trung Quốc, CATL, là nhà sản xuất pin ô tô điện lớn nhất thế giới và các công ty Trung Quốc thống trị việc tinh chế các khoáng chất quan trọng như niken được sử dụng trong các sản phẩm đó. Các doanh nghiệp Trung Quốc chiếm hơn 3/4 chuỗi cung ứng toàn cầu về các tấm pin năng lượng mặt trời .

Trung Quốc là nguồn bán hàng hàng đầu cho các thương hiệu lớn toàn cầu, từ các hãng phim Hollywood và các nhà sản xuất ô tô đa quốc gia cho đến các nhà sản xuất thiết bị xây dựng như Caterpillar và John Deere. Các nhà sản xuất chip máy tính như Intel, Micron và Qualcomm thu được khoảng 2/3 doanh thu từ các giao dịch bán hàng và cấp phép tại Trung Quốc.

Sức kéo mạnh mẽ của những vướng mắc thương mại đó sẽ là nền tảng cho các cuộc thảo luận đã được lên kế hoạch vào thứ Tư giữa ông Tập và Tổng thống Biden. Cuộc họp tại một hội nghị toàn cầu ở San Francisco sẽ là cuộc họp đầu tiên của họ sau một năm.

"Tình anh em liệu có bền lâu"

Tuy nhiên, viễn cảnh sự ly giáo chính trị của họ sẽ kéo dài đang làm thay đổi chuỗi cung ứng toàn cầu. Thay vì dựa vào Trung Quốc như công xưởng của thế giới, các doanh nghiệp đang ngày càng tìm cách đa dạng hóa. Mexico và Trung Mỹ đang thu hút đầu tư khi các công ty bán hàng sang Bắc Mỹ thành lập nhà máy ở đó.

Một số chuyên gia thương mại và an ninh quốc gia ca ngợi những thay đổi này như một sự điều chỉnh quá hạn sau nhiều thập kỷ tăng trưởng được thúc đẩy bởi sự phụ thuộc lẫn nhau đầy nguy hiểm giữa Mỹ và Trung Quốc.

Việc Bắc Kinh mua nợ Mỹ - mặc dù đã giảm đều đặn kể từ năm 2012 - vẫn giữ chi phí đi vay ở mức thấp nhưng cũng khuyến khích các nhà đầu tư tìm kiếm lợi nhuận lớn hơn. Brad Setser, cựu quan chức Bộ Tài chính Mỹ và hiện là nhà kinh tế tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, cho biết điều đó khiến các nhà đầu cơ tài chính lao vào các khoản thế chấp cấp thấp, gây ra cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008.

Ông Setser nói: "Đó chắc chắn là một hình thức phụ thuộc lẫn nhau. "Nhưng quan điểm cho rằng Trung Quốc tiết kiệm và Mỹ chi tiêu, Trung Quốc cho vay và Mỹ vay mượn, tất cả đều tốt vì chúng ta là hai mặt của một đồng xu, chúng ta bổ sung cho nhau, điều đó không bao giờ bền vững".

Đại dịch mang đến rủi ro cho người Mỹ khi phụ thuộc vào các nhà máy Trung Quốc để sản xuất những mặt hàng quan trọng như khẩu trang và áo choàng y tế, chưa kể đến xe đạp tập thể dục và điện thoại thông minh, tất cả đều trở nên khan hiếm. Sự hỗn loạn tại các cảng và giá vận chuyển tăng đã bộc lộ những cạm bẫy khi dựa vào một quốc gia duy nhất ở bên kia đại dương.

Chính quyền Biden coi sự gián đoạn và sự cạnh tranh ngày càng tăng với Trung Quốc làm động lực cho chính sách công nghiệp nhằm khuyến khích sản xuất của Mỹ và thương mại lớn hơn với các đồng minh - đặc biệt là trong các ngành công nghiệp quan trọng chiến lược như chip máy tính.

Tuy nhiên, các nhà kinh tế cảnh báo rằng ngay cả một sự chuyển dịch nhỏ về sản xuất công nghiệp khỏi Trung Quốc cũng sẽ kéo theo chi phí cao hơn cho người tiêu dùng trong khi làm chậm lại tốc độ tăng trưởng kinh tế toàn cầu.

Theo nghiên cứu của Laura Alfaro tại Trường Kinh doanh Harvard, tỷ trọng hàng nhập khẩu của Mỹ từ Trung Quốc đã giảm 5% kể từ năm 2017. Hàng hóa nhập khẩu từ các nước khác đắt hơn – cao hơn 10% trong trường hợp của Việt Nam và cao hơn 3% từ Mexico, theo nghiên cứu của Laura Alfaro tại Trường Kinh doanh Harvard và Davin Chor tại Trường Kinh doanh Tuck của Dartmouth.

Mặc dù tiền lương đã tăng ở Trung Quốc nhưng không có quốc gia nào khác sở hữu năng lực sản xuất sâu rộng như vậy.

Điều đó không xảy ra một cách tình cờ

Trung Quốc đã đặt cược vào thương mại như thế nào?

Bắt đầu từ cuối những năm 1970 dưới sự lãnh đạo của ông Đặng Tiểu Bình, chính phủ Trung Quốc đã tìm cách giải cứu đất nước khỏi tình trạng nghèo đói và cô lập bằng cách thực hiện một loạt cải cách thị trường. Của cải quốc gia sẽ được tích lũy bằng cách sản xuất sản phẩm và bán chúng ra thế giới. Các quan chức thu hút đầu tư nước ngoài trong khi xây dựng cơ sở hạ tầng - đường cao tốc, bến cảng, nhà máy điện.

Đỉnh điểm là vào năm 2001 khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), giành được quyền tiếp cận toàn cầu cho hàng xuất khẩu của mình để đổi lấy lời hứa mở cửa thị trường riêng cho các đối thủ nước ngoài.

Các nhà lãnh đạo Mỹ ủng hộ việc đưa Trung Quốc vào hệ thống thương mại toàn cầu không chỉ là nỗ lực bán Big Mac và máy ủi cho quốc gia đông dân nhất thế giới.

"Bằng cách gia nhập WTO, Trung Quốc không chỉ đồng ý nhập khẩu thêm sản phẩm của chúng ta", Tổng thống Bill Clinton tuyên bố trước cuộc bỏ phiếu quốc hội quan trọng năm 2000. "Họ đồng ý nhập khẩu một trong những giá trị được trân trọng nhất của nền dân chủ: tự do kinh tế".

Tuy nhiên, bên dưới những lời lẽ khoa trương như vậy, các thương hiệu Mỹ đã thúc đẩy việc tiếp cận nhiều hơn với Trung Quốc vì lý do đơn giản là các nhà máy của nước này có thể sản xuất ra hàng hóa với giá rẻ hơn bất kỳ nơi nào khác.

Clark A. Johnson, giám đốc điều hành của chuỗi cửa hàng nổi tiếng lúc bấy giờ là Pier 1 Imports, khi ông đại diện cho Liên đoàn Bán lẻ Quốc gia trong phiên điều trần trước quốc hội năm 1998, cho biết: "Trung Quốc sản xuất những sản phẩm mà các gia đình lao động có thể mua được".

Công thức đó đã mang lại thành công.

Theo dữ liệu điều tra dân số, trong hai thập kỷ sau khi Trung Quốc trở thành thành viên WTO, hàng nhập khẩu của Mỹ từ Trung Quốc đã tăng gấp 5 lần lên 504 tỷ USD mỗi năm.

Walmart, một công ty có niềm đam mê giá thấp được cai trị, đã mở một trung tâm thu mua ở khu đô thị bùng nổ Thâm Quyến. Công ty tập hợp hàng trăm đại diện từ các nhà máy xung quanh. Họ sẽ ngồi trên những chiếc ghế gỗ, nhấp trà từ những chiếc cốc nhựa mỏng manh trong khi chờ đợi hàng giờ để gặp những người mua hàng của Walmart. 

Công ty có thể yêu cầu mức giá thấp nhất, được hỗ trợ bởi mối đe dọa tiềm ẩn rằng nếu một nhà máy chùn bước, một nhà máy khác có thể được triệu tập từ trong cùng phòng chờ.

Hai năm sau khi Trung Quốc gia nhập WTO, Walmart đã chi 15 tỷ USD cho các sản phẩm do Trung Quốc sản xuất, số tiền này chiếm gần 1/8 tổng kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ. Một thập kỷ sau, Walmart đã nhập khẩu 49 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc vào Mỹ, theo một phân tích.

Hầu như bất kỳ ai bước vào cửa hàng đều thu được lợi nhuận từ giao dịch này. Theo một nghiên cứu, hàng nhập khẩu của Trung Quốc đã thúc đẩy một cách hiệu quả sức chi tiêu của một hộ gia đình trung bình ở Mỹ khoảng 2%, tương đương 1.500 USD, một năm từ năm 2000 đến năm 2007. Một nghiên cứu khác cho thấy, hàng hóa Trung Quốc đã làm giá hàng hóa Mỹ giảm 0,19% mỗi năm từ năm 2004 đến năm 2015.

Người dân bị bỏ lại phía sau

Những người bị tổn thương do hàng nhập khẩu của Trung Quốc tập trung và dễ thấy. Các thị trấn công nghiệp thịnh vượng một thời của Mỹ chìm vào tình trạng thất nghiệp và tuyệt vọng, phải đổi nhà hàng và cửa hàng kim khí lấy ngân hàng thực phẩm và hiệu cầm đồ.

Theo một bài báo của các nhà kinh tế David H. Autor, David Dorn và Gordon H. Hanson, từ năm 1999 đến năm 2011, làn sóng nhập khẩu giá rẻ của Trung Quốc đã loại bỏ gần một triệu việc làm trong ngành sản xuất của Mỹ và hai triệu vị trí trên toàn nền kinh tế. 

Sự tức giận sau đó đã giúp đưa Donald Trump vào Nhà Trắng. Trong chiến dịch tranh cử năm 2016, ông tuyên bố sẽ phát động một cuộc chiến thương mại. Ông Trump nói tại một cuộc vận động tranh cử: "Chúng ta không thể tiếp tục cho phép Trung Quốc cưỡng hiếp đất nước chúng ta". "Đó là vụ trộm lớn nhất trong lịch sử thế giới".

Những đặc điểm gây kích động như vậy xung đột với thực tế rằng hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc là liều thuốc giải độc cho chi phí sinh hoạt ngày càng tăng. Dẫu vậy, những lời cáo buộc của ông Trump vẫn gây được tiếng vang trong cộng đồng nhiều tầng lớp lao động.

Quan điểm cho rằng ngành công nghiệp Trung Quốc đang vi phạm các quy tắc thương mại quốc tế là sự thật. Chính phủ đã vung tiền cho các công ty lớn nhất thông qua các khoản vay từ các ngân hàng quốc doanh. Các dự án công nghiệp của Trung Quốc có thể trốn tránh luật lao động và môi trường bằng cách chia sẻ phần lợi nhuận bị cắt giảm với các quan chức địa phương. 

Thị trường Trung Quốc vẫn đầy rào cản cạnh tranh từ các công ty nước ngoài. Những người đầu tư vào Trung Quốc đã phải chịu đựng hành vi trộm cắp tài sản trí tuệ trắng trợn và làm giả tràn lan các sản phẩm của họ.

Tuy nhiên, theo nhiều cách, Mỹ được hưởng lợi từ thương mại với Trung Quốc. Hàng hóa rẻ hơn đã giúp các hộ gia đình đối phó với tình trạng thu nhập trì trệ trong khi làm tăng kho bạc của công ty. Vấn đề là hầu hết lợi nhuận đều rơi vào tay cổ đông của các công ty sản xuất sản phẩm ở Trung Quốc, trong khi Washington lại không hỗ trợ được những người bị bỏ lại phía sau.

Một chương trình liên bang có tên Hỗ trợ Điều chỉnh Thương mại được cho là sẽ bồi thường cho những người thất nghiệp do nhập khẩu giá rẻ, cung cấp tiền mặt và đào tạo cho các công việc khác. Nhưng Quốc hội đã tài trợ quá ít cho chương trình này. Theo phân tích dữ liệu của Bộ Lao động Mỹ, chưa đến một phần ba số người đủ điều kiện nhận trợ cấp vào năm 2019 nhận được trợ giúp.

Jessica Chen Weiss, một chuyên gia về Trung Quốc tại Đại học Cornell và một cựu quan chức Bộ Ngoại giao trong chính quyền Biden, cho biết trong chiến thắng của thông điệp chính trị đơn giản trước cách hạch toán thương mại phức tạp, công chúng ngày càng tin rằng ngành công nghiệp Trung Quốc chỉ là một thế lực săn mồi - rằng người Mỹ "vừa bị lợi dụng". "Chúng tôi đã không làm tốt công việc phân phối lợi ích, nhưng dù sao thì chúng cũng có thật".

Một phần sự thay đổi trong quan điểm của người Mỹ dường như phản ánh sự cay đắng về việc hợp tác với Trung Quốc đã không mang lại sự chuyển đổi chính trị như đã hứa.

Chính phủ Trung Quốc đã sử dụng lợi ích thương mại để mở rộng khả năng quân sự của mình, đồng thời đe dọa các nước láng giềng như Philippines. Nó đã xây dựng một bộ máy giám sát kiểu Orwellian, sử dụng nó để chống lại người Duy Ngô Nhĩ, một dân tộc thiểu số ở khu vực phía Tây Tân Cương.

Thương mại của Mỹ với Trung Quốc cũng không thúc đẩy được những cải cách thị trường như đã hứa của Bắc Kinh. Thay vào đó, chính phủ của ông Tập đã khuếch đại quyền lực của các công ty nhà nước, đồng thời trấn áp khu vực tư nhân.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà sản xuất ô tô nước ngoài buộc phải hợp tác với các công ty ô tô nhà nước như một cách để thâm nhập thị trường Trung Quốc. Giờ đây, một loạt các công ty Trung Quốc đang khai thác bí quyết thu thập được từ những dự án kinh doanh đó để giành lấy thị trường từ các nhà sản xuất ô tô nước ngoài.

Cuối cùng, chính sách cam kết đã dẫn đến thời điểm hiện tại: Một quá trình rút lui lộn xộn và hoang mang.

Chính quyền Biden lập luận rằng, bằng cách giảm sự phụ thuộc vào ngành công nghiệp Trung Quốc, nền kinh tế Mỹ sẽ trở nên kiên cường hơn và ít bị tổn thương hơn trước sự gián đoạn khi đối mặt với những cú sốc và xung đột.

Tuy nhiên, theo nghiên cứu của Caroline Freund, chuyên gia thương mại quốc tế tại Đại học California, San Diego, nhiều hàng hóa sản xuất tại các nước như Việt Nam có chứa khối lượng lớn linh kiện và nguyên liệu được sản xuất tại Trung Quốc.

Khi Chimerica giải thể, thế giới có thể sẽ gặp phải chuỗi cung ứng phức tạp hơn – nhiều nhà máy hơn ở nhiều quốc gia hơn – nhưng vẫn phụ thuộc vào các bộ phận quan trọng được sản xuất chủ yếu chỉ ở một quốc gia.

(Nguồn: The New York Times)