Khả năng phục hồi đáng kinh ngạc của nền kinh tế Nga

Phát biểu trước đám đông tại Tula hôm 2/2, thủ đô của ngành công nghiệp vũ khí Nga, ông Vladimir Putin ca ngợi nền kinh tế nước này đã đánh bại các lệnh trừng phạt của phương Tây áp đặt sau khi cuộc chiến Ukraina bắt đầu.

"Toàn bộ nền kinh tế đã phô trương khả năng bền bỉ, trụ vững trước áp lực chưa từng có từ bên ngoài và tiếp tục tăng trưởng một cách vững tin. Như các bạn biết đấy, họ dự đoán sẽ suy thoái, thất bại, sụp đổ, rằng dưới áp lực của lệnh trừng phạt, chúng ta sẽ lùi bước, đầu hàng, tan rã… Họ sẽ không thành công! Nền kinh tế của chúng tôi đang phát triển, không giống như của họ", Tổng thống Putin phát biểu tại Diễn đàn "Tất cả vì Chiến thắng!", trước các đại diện của tổ hợp công nghiệp-quốc phòng. 

Tổng thống Putin cho rằng nền kinh tế Nga không chỉ chịu đựng được sự tấn công dữ dội của các lệnh trừng phạt từ các nước phương Tây - mà giờ đây còn lớn hơn tất cả trừ hai nước trong số đó. Ông đang đề cập đến xếp hạng GDP của Ngân hàng Thế giới theo sức mua tương đương, theo đó Nga nhỉnh hơn Đức một chút. Ông nói: "Tất cả ngành công nghiệp của chúng tôi đã làm phần việc của mình".

Hôm thứ ba, IMF dường như đồng tình với tổng thống Nga. IMF đã điều chỉnh dự báo tăng trưởng GDP của Nga lên 2,6% trong năm nay, tăng 1,5 điểm phần trăm so với dự đoán vào tháng 10 năm ngoái.

Khả năng phục hồi của nền kinh tế Nga đã khiến nhiều nhà kinh tế choáng váng, những người từng tin rằng đợt trừng phạt đầu tiên liên quan đến cuộc chiến Ukraina gần hai năm trước có thể gây ra sự suy thoái thảm khốc.

Thay vào đó, họ nói, Điện Kremlin đã tìm cách thoát khỏi suy thoái bằng cách trốn tránh những nỗ lực của phương Tây nhằm hạn chế doanh thu từ việc bán năng lượng và bằng cách tăng cường chi tiêu quốc phòng.

Nga đang phân bổ một phần ba ngân sách của đất nước - 9.600 tỷ Rbs vào năm 2023 và 14.300 tỷ Rbs vào năm 2024 - cho nỗ lực chiến tranh, tăng gấp ba lần so với năm 2021, năm cuối cùng trước cuộc chiến. Điều này không chỉ bao gồm việc sản xuất phần cứng mà còn cung cấp các khoản thanh toán xã hội liên quan đến chiến tranh cho những người chiến đấu ở Ukraina và gia đình họ, cũng như một số chi tiêu cho các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng.

Một bài báo gần đây của Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI) kết luận rằng sự gia tăng đáng kể trong chi tiêu quân sự đánh dấu "một bước đột phá đáng kể so với sự phát triển thời hậu Cộng sản của Nga cho đến nay".

Các quan chức kinh tế hàng đầu của Putin đã cảnh báo việc tăng chi tiêu công có nguy cơ khiến nền kinh tế quá nóng trong tương lai gần. Nhưng hiện tại, nó đang duy trì tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ.

Tất cả những điều này sẽ không thể xảy ra nếu Nga không tiếp tục tạo ra doanh thu khổng lồ từ các nguồn năng lượng của mình, bất chấp các lệnh trừng phạt.

Vào năm 2023, doanh thu từ năng lượng của Nga đạt 8.800 tỷ Rbs - giảm khoảng 1/4 so với kết quả kỷ lục vào năm 2022 nhưng cao hơn mức trung bình trong 10 năm qua. Mặc dù vậy, nhà nước đã phải sử dụng các phương pháp ngày càng bất thường để tạo doanh thu từ các khoản thuế và thuế thu một lần, bao gồm cả "khoản đóng góp tự nguyện" mà các doanh nghiệp phương Tây phải trả khi rời khỏi Nga.

Elina Ribakova, thành viên cấp cao không thường trú tại Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, cho biết: "Chế độ này kiên cường vì nó nằm trên một giàn khoan dầu". "Nền kinh tế Nga hiện nay giống như một trạm xăng bắt đầu sản xuất xe tăng".

Khi công bố mức chi tiêu quân sự đáng kinh ngạc của Nga trước các nhà lập pháp vào tháng 9, Bộ trưởng tài chính Anton Siluanov đã sử dụng khẩu hiệu của Liên Xô từ Thế chiến thứ hai để mô tả cách tiếp cận ngân sách của Điện Kremlin.

Siluanov nói: "Mọi thứ vì tiền tuyến, mọi thứ vì chiến thắng".

Việc Điện Kremlin chuyển sang điều mà Vasily Astrov, nhà kinh tế cấp cao tại Viện Nghiên cứu Kinh tế Quốc tế Vienna (WIIW), gọi là "chủ nghĩa Keynes quân sự" là một bước đột phá triệt để khỏi chính sách kinh tế vĩ mô bảo thủ trong hai thập kỷ đầu cầm quyền của ông Putin.

Các nhà kỹ trị như Siluanov và thống đốc ngân hàng trung ương Elvira Nabiullina đã giúp Nga vượt qua nhiều cuộc khủng hoảng tài chính bằng cách tích cực kiểm soát lạm phát, củng cố hệ thống ngân hàng của đất nước, xây dựng dự trữ ngoại tệ và cố gắng kiềm chế chi tiêu bổ sung.

Cách tiếp cận đó cũng tỏ ra quan trọng trong việc giảm thiểu tác động ban đầu của các biện pháp trừng phạt ngay từ đầu cuộc chiến, khi các nước phương Tây đóng băng 300 tỷ USD dự trữ quốc gia của Nga và Điện Kremlin áp đặt các biện pháp kiểm soát tiền tệ để ngăn chặn dòng vốn chảy ra nước ngoài và rút chạy khỏi ngân hàng.

"Khối kinh tế [bộ tài chính và ngân hàng trung ương] tiếp tục cứu nước Nga". Alexandra Prokopenko, cựu quan chức ngân hàng trung ương Nga, cho biết: "Chúng đã được chứng minh là hữu ích cho ông Putin hơn nhiều so với các tướng lĩnh".

Astrov cho biết, việc tránh sự thu hẹp của nền kinh tế đã cho phép Điện Kremlin chuyển sang thúc đẩy tăng trưởng thông qua chi tiêu. Mặc dù chính quyền chính thức tiếp tục gọi cuộc chiến ở Ukraina là một "chiến dịch quân sự đặc biệt", nhưng toàn bộ nền kinh tế nước này đã chuyển sang sản xuất phục vụ chiến tranh.

Phát biểu trước một nhóm các nhà sản xuất vũ khí hôm thứ Sáu, ông Putin cho biết họ "đảm bảo đáp ứng các đơn đặt hàng trong nhiều năm tới" khi Nga tăng cường sản xuất vũ khí và cho biết Bộ Quốc phòng đang thanh toán trước cho các nhà cung cấp 80% chi phí.

Động lực sản xuất thêm tên lửa, pháo binh và máy bay không người lái nói riêng đang mang lại lợi ích cho Nga trên chiến trường vào thời điểm Ukraina đang vật lộn để đảm bảo nguồn tài trợ cho loại vũ khí tiên tiến của phương Tây mà Kyiv cần.

Ông Putin và các quan chức hàng đầu khác của Nga đã phàn nàn rằng ngay cả mức tăng sản lượng gần đây cũng không đủ. Hôm thứ Tư, Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu đã công khai chỉ trích người đứng đầu một trong những nhà sản xuất vũ khí của Nga về điều mà ông cho là sự chậm trễ trong quá trình sản xuất một "hệ thống pháo binh mới đầy hứa hẹn".

Shoigu nói: "Nếu có cơ hội, chúng ta cần phải tận dụng nó".

Tổng tư lệnh quân đội Ukraina Valery Zaluzhny trong tuần này thừa nhận rằng Kyiv và các đồng minh đã chưa làm đủ để cải thiện khả năng của Ukraina vào thời điểm mà khả năng tái đầu tư vào ngành công nghiệp quốc phòng của Nga đã mang lại cho nước này lợi thế đáng kể về hỏa lực.

Bộ tài chính Nga ước tính rằng gói kích thích tài chính liên quan đến chiến tranh trong năm 2022-2023 tương đương khoảng 10% GDP. 

Theo nghiên cứu được công bố bởi Viện các nền kinh tế mới nổi của Ngân hàng Phần Lan, trong cùng thời gian đó, sản lượng công nghiệp liên quan đến chiến tranh đã tăng 35% trong khi sản xuất dân dụng vẫn không thay đổi. Ông Putin tuyên bố hôm thứ Sáu rằng sản xuất dân sự đã tăng 27% kể từ khi bắt đầu chiến tranh, nhưng không trích dẫn nguồn tin về con số này.

"Tính chân thực của chính sách kinh tế không còn được áp dụng khi chính phủ ưu tiên chiến tranh hơn tất cả những thứ khác. Quyết định của Nga từ bỏ các chính sách kinh tế thận trọng trong hai thập kỷ đã khiến nhiều người ngạc nhiên, không chỉ các nhà dự báo", các nhà nghiên cứu của Ngân hàng Phần Lan viết trong dự báo gần đây nhất của họ về Nga.

Tuy nhiên, các nhà kinh tế và thậm chí một số nhà kỹ trị hàng đầu của Điện Kremlin đã cảnh báo rằng việc chi tiêu tràn lan đã làm lộ ra những vết nứt mới trong nền kinh tế Nga. Thay vì giảm bớt sự phụ thuộc vào doanh thu xuất khẩu dầu khí, vốn chiếm khoảng 1/3 ngân sách, nỗ lực thời chiến của Putin đã tạo ra một chứng nghiện mới: Sản xuất vũ khí.

Các nhà kinh tế của WIIW viết trong bài báo tháng Giêng: "Chiến tranh càng kéo dài, nền kinh tế sẽ càng nghiện chi tiêu quân sự". Họ nói thêm: "Điều này làm dấy lên mối lo ngại về sự trì trệ hoặc thậm chí khủng hoảng hoàn toàn một khi xung đột kết thúc".

Sự tăng trưởng đã tạo ra sự mất cân bằng và có thể trở nên rõ rệt hơn theo thời gian. Điều này đặc biệt đáng chú ý trên thị trường lao động của Nga, nơi quân đội Nga và các nhà máy vũ khí của nước này đang thu hút ngày càng nhiều công nhân với mức lương tăng cao - Tổng thống Putin cho biết hôm thứ Sáu rằng Nga đã tạo ra 520.000 việc làm mới trong ngành này - để đảm bảo công việc toàn diện, sự thay đổi cần thiết để đạt được mục tiêu sản xuất quốc phòng.

Điều này đã tạo ra tình trạng thiếu lao động trong ngành công nghiệp dân sự trong bối cảnh triển vọng nhân khẩu học vốn đã ảm đạm lại càng trở nên trầm trọng hơn do chiến tranh. Nga đã huy động 300.000 người vào quân đội vào năm 2022 và tuyên bố sẽ tuyển thêm 490.000 người vào năm 2023. Trong khi đó, ít nhất cũng có từng đó người đã rời khỏi đất nước để tránh bị đưa ra mặt trận.

Các nhà phân tích từ Viện Gaidar ở Moscow viết vào tháng 12/2023: "Sự thiếu hụt nhân sự lớn nhất được quan sát thấy trong ngành chế tạo máy và hóa chất, nhiều doanh nghiệp buộc phải làm việc theo nhiều ca để hoàn thành các đơn đặt hàng nhận được từ nhà nước".

Để cạnh tranh về lao động với ngành sản xuất quân sự - vốn được miễn quân dịch cùng với mức lương hậu hĩnh - khu vực dân sự cũng phải tăng lương, từ đó thúc đẩy nhu cầu trong nước nhưng lại làm tăng thêm áp lực lạm phát.

Tuy nhiên, nếu các biện pháp trừng phạt không ngăn được Nga chi tiêu, thì việc hạn chế tiếp cận thị trường quốc tế đã đẩy chi phí nhập khẩu lên cao, tạo ra một cái bẫy kinh tế tiềm tàng khác cho Điện Kremlin.

Các tuyến đường vòng mà hàng hóa hiện nay vận chuyển đến Nga đang tác động mạnh đến người tiêu dùng và làm suy yếu đồng rúp, đồng tiền này mất khoảng 30% giá trị so với đồng USD vào năm 2023.

"Chi phí ngân sách khổng lồ kết hợp với sự cô lập của Nga tạo ra hiệu ứng giống như khi bạn cho bột vào hộp nhựa", Prokopenko, một thành viên không thường trú tại Trung tâm Á-Âu Carnegie Russia ở Berlin, cho biết. "Nó bay lên cho đến khi chạm tới mái nhà và không còn nơi nào để đi".

Chi tiêu công tăng vọt đã đẩy lạm phát lên tới 7-7,5%, khiến ngân hàng trung ương phải tăng lãi suất cơ bản lên 16% - một tỷ lệ cao hơn cả ở Ukraina.

Sau khi tăng lãi suất, thống đốc ngân hàng trung ương Nabiullina cảnh báo việc chi tiêu có nguy cơ khiến nền kinh tế Nga quá nóng. "Cố gắng sử dụng chính sách tài khóa ôn hòa để phát triển vượt quá tiềm năng của chúng ta sẽ thúc đẩy lạm phát tăng, điều này sẽ ngày càng tiêu tốn nhiều hơn vào tiết kiệm và tăng trưởng tiền lương. Và kết quả là sẽ không có bất kỳ sự tăng trưởng thực sự nào về tài sản hộ gia đình", bà nói.

Các nhà kinh tế cho rằng tốc độ tăng trưởng cũng có thể không bền vững ngay cả khi Nga duy trì mức chi tiêu quân sự hiện tại.

Ngay cả các nhà phân tích từ Viện Hàn lâm Khoa học Nga cũng cho rằng năng lực hạn chế có nghĩa là các lĩnh vực quan trọng của nền kinh tế đã có "dấu hiệu suy thoái". Họ viết trong một ghi chú rằng những điều này bao gồm sự sụt giảm tải trọng vận tải đường sắt, một trong những dấu hiệu chính của suy thoái kinh tế.

Các nhà kinh tế khác cho rằng nền kinh tế Nga sẽ tăng trưởng trong những năm liên tiếp ở mức bền vững hơn nhiều nếu ông Putin không ra lệnh tấn công toàn diện vào Ukraina.

"Năm 2022 bắt đầu từ một dấu hiệu rất lạc quan và mức tăng trưởng thậm chí còn vượt qua hầu hết mọi kỳ vọng". Ruben Enikolopov, giáo sư nghiên cứu tại Đại học Pompeu Fabra (UPF) ở Barcelona, cho biết, tôi đã dự đoán rằng cả trong năm 2022 và 2023, chúng ta đều có thể dự đoán mức tăng trưởng GDP hàng năm vào khoảng 3%.

(Nguồn: FT)