Hết thời dễ gọi vốn, các startup Đông Nam Á đối mặt với 'mùa đông' sinh tồn khắc nghiệt hơn bao giờ hết

Từ 'trứng vàng' được nâng niu

Tháng trước, khi Grab Holdings công bố quý đầu tiên có lãi, đây lẽ ra là một dấu hiệu cho sự hồi sinh của công ty dịch vụ gọi xe lớn nhất Đông Nam Á.

Lợi nhuận 11 triệu USD trong quý cuối năm 2023 là một dấu mốc lớn, bởi đây là lần đầu tiên Grab có lãi kể từ khi ra đời hơn 10 năm trước. Đây là cũng là một con số đáng kể so với khoản lỗ 391 triệu USD cùng kỳ năm trước.

Anthony Tan, người sáng lập Grab năm 2012, cho biết 2023 là năm có ý nghĩa "then chốt" đối với công ty có trụ sở tại Singapore.

"Chúng tôi đã đặt ra nhiều mục tiêu lớn và đã đạt được những mục tiêu quan trọng", ông Tan, cũng là CEO của Grab, chia sẻ với các nhà phân tích khi công bố kết quả kinh doanh quý 4/2023 hôm 22/2.

Nhưng các nhà đầu tư đã phớt lờ tin tốt này và vẫn bán cổ phiếu Grab. Cổ phiếu của Grab đã giảm hơn 8% vào cuối ngày hôm đó. Grab chính là một nạn nhân của "mùa đông khởi nghiệp" khốc liệt đã gây ra sự mất niềm tin vào thị trường tài trợ vốn công nghệ đang phát triển mạnh mẽ trong khu vực.

Kể từ khi niêm yết công khai hơn hai năm trước, giá cổ phiếu của Grab đã giảm 70%. Đáng nói, Grab không phải là công ty duy nhất rơi vào hoàn cảnh đó. Đối thủ Indonesia của Grab là GoTo và một công ty thương mại điện tử địa phương khác có tên Bukalapak, đã chứng kiến giá trị giảm khoảng 80% kể từ khi niêm yết công khai. Giá cổ phiếu giảm chưa có hồi kết trong bối cảnh lo ngại rằng một số công ty công nghệ ở Đông Nam Á có thể không thể tiếp tục tồn tại.

Takeshi Ebihara, đối tác sáng lập của Rebright Partners có trụ sở tại Singapore cho biết sẽ phải mất 10 năm, hoặc thậm chí lâu hơn, để giá cổ phiếu đạt đỉnh trở lại" đối với các công ty khởi nghiệp niêm yết ở Đông Nam Á. 

Lãi suất cao ở Mỹ là nguyên nhân gây ra sự suy thoái toàn cầu đối với các công ty khởi nghiệp công nghệ. Tuy nhiên, bối cảnh khởi nghiệp ở Đông Nam Á có mối liên hệ đặc biệt với vận may của một tổ chức nói riêng, ví dụ như công ty Nhật Bản SoftBank Group. Tập đoàn này đã tìm kiếm trong khu vực và rót vốn giúp phát triển nhiều công ty công nghệ hàng đầu, như Grab và Tokopedia gần như từ đầu.

Sau khi SoftBank chứng kiến tham vọng đầu tư mạo hiểm của mình bị tê liệt do sự sụp đổ của Quỹ Tầm nhìn - chi nhánh đầu tư mạo hiểm với số vốn ban đầu khoảng 100 tỷ USD hai năm trước, nhiều công ty sáng tạo nhất khu vực đã không có cơ hội tiếp cận vốn, khiến tương lai của họ trở nên không rõ ràng.

Theo nhà cung cấp dữ liệu đầu tư Preqin, đầu tư khởi nghiệp ở Đông Nam Á trong quý đầu năm nay đã giảm xuống còn khoảng 800 triệu USD tính đến ngày 18/3, giảm xuống mức năm 2017 khi Quỹ Tầm nhìn được thành lập. Prantik Mazumdar, một nhà đầu tư thiên thần và chủ tịch của TiE Singapore, một cộng đồng toàn cầu gồm các doanh nhân chia sẻ.

Từ mua sắm trực tuyến đến di chuyển hay chuyển tiền ở một khu vực mà khả năng tiếp cận ngân hàng bị hạn chế, nhiều ngóc ngách của xã hội đã được chuyển đổi kỹ thuật số trong thập kỷ qua nhờ những công ty khởi nghiệp này. Tuy nhiên, hầu hết đều đã đặt tăng trưởng lên trên lợi nhuận, theo đuổi mục tiêu tăng người dùng bằng các chương trình giảm giá và khuyến mãi cho việc gọi xe và giao đồ ăn.

Nhưng khi túi tiền của các công ty này cạn kiệt và thị trường bắt đầu bão hòa, người dùng thường xuyên cũng bắt đầu cảm thấy bị chèn ép bởi các dịch vụ gọi xe và giao đồ ăn khi giá và phí nền tảng bắt đầu tăng đều đặn trong những năm gần đây. Chưa kể, nếu trong ngành tiếp tục xảy ra những thương vụ hợp nhất, dẫn tới việc có ít người chơi hơn, người tiêu dùng có thể có ít lựa chọn hơn.

Vật lộn giữa 'mùa đông khởi nghiệp' khốc liệt chưa từng có

Gần 10 năm đã trôi qua kể từ khi tỷ phú Masayoshi Son, giám đốc điều hành và người sáng lập Tập đoàn SoftBank, bắt đầu viết những tấm séc khổng lồ cho các công ty khởi nghiệp trẻ trên toàn cầu, thúc đẩy sự bùng nổ của các công ty khởi nghiệp và tự hào rằng ông là "người dẫn dắt cuộc cách mạng AI". 

Niềm khao khát của Son nhanh chóng đưa ông đến với thị trường Đông Nam Á non trẻ, giúp biến những công ty như Grab trở thành những con cưng công nghệ của khu vực. Năm 2017, Vision Fund, quỹ đầu tư lớn nhất của Son, được thành lập và tiếp quản hoạt động đầu tư này.

Tuy nhiên, lợi nhuận từ đầu tư của Vision Fund nhanh chóng đi xuống, buộc quỹ này phải thu hẹp quy mô đầu tư vào khoảng năm 2022, trong bối cảnh các nhà đầu tư công nghệ toàn cầu chứng kiến cơn bán tháo cổ phiếu công nghệ.

Theo một báo cáo của công ty kiểm toán KPMG đầu năm nay, đầu tư mạo hiểm toàn cầu đã giảm mạnh từ năm 2021, với tổng giá trị các thương vụ đầu tư trong quý 4/2023 là 74,9 tỷ USD, giảm 64% so với giai đoạn cao điểm cùng kỳ năm 2021.

Các startup trên toàn cầu bị ảnh hưởng bởi "mùa đông gọi vốn" khi không còn dễ dàng gọi vốn như trước, trong đó startup công nghệ Đông Nam Á là nạn nhân lớn nhất.

Ebihara của công ty Rebright chỉ ra rằng: "Startup ở Đông Nam Á phụ thuộc lớn vào các dịch vụ tiêu dùng. Không giống các startup ở Mỹ hay Israel với công nghệ mới, các startup ở khu vực này có ít hoặc không có công nghệ mới để khác biệt so với các đối thủ. Điều này đã dẫn đến một cuộc đua gọi vốn bởi các startup đặt mục tiêu tăng trưởng lên trên hết".

"Ông Son biết rõ điều này hơn ai hết và đây chính xác là lý do ông bơm nhiều tiền hơn so với yêu cầu của các công ty. Nhưng ngay khi nền kinh tế và thị trường cổ phiếu xoay chiều 180 độ, các startup đó không thể tồn tại trên đường đua. Điều này đặc biệt dễ thấy ở Đông Nam Á", Ebihara nói thêm.

Câu chuyện Grab của Singapore minh họa điều này. Công ty khởi nghiệp về dịch vụ gọi xe này lần đầu tiên nhận được khoản đầu tư từ Tập đoàn SoftBank vào năm 2014 và kể từ đó đã huy động được hàng tỷ USD, bao gồm cả từ Quỹ Tầm nhìn. 

Được hỗ trợ bởi nguồn vốn lớn, Grab đã mở rộng dịch vụ gọi xe và thanh toán kỹ thuật số sang 8 quốc gia Đông Nam Á. Công ty nhanh chóng tăng thị phần của mình bằng cách mua lại mảng kinh doanh tại Đông Nam Á của Uber Technologies có trụ sở tại Mỹ.

Grab ra mắt sàn Nasdaq vào tháng 12/2021 khi cổ phiếu công nghệ toàn cầu bước vào giai đoạn cuối của thời kỳ bùng nổ đại dịch và lãi suất bắt đầu tăng. 

Giống như Grab, giá cổ phiếu của GoTo đã sụt giảm kể từ đợt IPO vào tháng 4/2022 do công ty liên tục không đạt được lợi nhuận. Vào tháng 1, TikTok, thuộc sở hữu của ByteDance của Trung Quốc, trong đó Vision Fund là cổ đông, đã mua lại 75% cổ phần của Tokopedia.

Áp lực đang gia tăng đối với các công ty công nghệ Đông Nam Á trong việc tái cơ cấu và hợp nhất khi họ không mang lại lợi nhuận thỏa đáng cho các nhà đầu tư. Delivery Hero của Đức, công ty mẹ của đối thủ giao đồ ăn của Grab, Foodpanda, có trụ sở tại Singapore, đang đàm phán để thoái vốn hoạt động kinh doanh ở Đông Nam Á tại một số thị trường được chọn. Công ty Đức tuyên bố vào tháng 2 rằng các cuộc đàm phán đã thất bại.

Áp lực đang gia tăng đối với các công ty công nghệ Đông Nam Á trong việc tái cơ cấu và hợp nhất khi họ không mang lại lợi nhuận thỏa đáng cho các nhà đầu tư. Delivery Hero của Đức, công ty mẹ của đối thủ giao đồ ăn của Grab, Foodpanda, có trụ sở tại Singapore, đang đàm phán để thoái vốn hoạt động kinh doanh ở Đông Nam Á tại một số thị trường được chọn. Công ty Đức tuyên bố vào tháng 2 rằng các cuộc đàm phán đã thất bại.

Tháng trước, Grab và GoTo được cho là đã bắt đầu lại các cuộc đàm phán về việc sáp nhập. Giám đốc tài chính của Grab là Peter Oey cho biết công ty sẽ không bình luận về những tin đồn, đồng thời nói thêm rằng "tăng trưởng hữu cơ là ưu tiên cao nhất đối với chúng tôi". Trong hồ sơ công ty, GoTo phủ nhận việc họ đang xem xét việc sáp nhập.

Tuy nhiên, các nhà đầu tư đang mong đợi sự hợp nhất hơn nữa trong khu vực. Alvin Cahyadi, phó chủ tịch đầu tư tại AC Ventures, một quỹ đầu tư mạo hiểm của Indonesia cho biết: "Việc sáp nhập nếu xảy ra sẽ chấm dứt cuộc chiến giá cả giữa Grab và GoTo và sẽ giúp thiết lập nền tảng ổn định hơn cho ngành công nghệ".

Tiềm năng hay bẫy chết

Yinglan Tan, Giám đốc điều hành của Insignia Ventures Partners có trụ sở tại Singapore, cho biết: "Không có nhiều nhà đầu tư trên toàn cầu nhận ra tiềm năng của hệ sinh thái khởi nghiệp ở Đông Nam Á vào đầu những năm 2010 và cả giai đoạn trước đó".

Từ Tokopedia trong lĩnh vực thương mại điện tử đến Grab và Gojek trong lĩnh vực gọi xe, thế hệ khởi nghiệp đầu tiên ở Đông Nam Á đã có thể tận dụng khoảng trống trên thị trường, trước khi những gã khổng lồ công nghệ của Mỹ như Amazon và Uber Technologies vẫn chưa gia nhập.

Tập đoàn SoftBank đã thâm nhập vào khu vực bằng cách nhắm mục tiêu vào các công ty đang ở giai đoạn tăng trưởng. Vào tháng 10/2014, Tokopedia đã công bố khoản tài trợ trị giá 100 triệu USD do Tập đoàn SoftBank dẫn đầu. Hai tháng sau, tập đoàn Nhật Bản trở thành nhà đầu tư lớn nhất của Grab sau khi cam kết 250 triệu USD.

Teruhide Sato, người sáng lập công ty đầu tư mạo hiểm Beenext có trụ sở tại Singapore, cho biết Son đã tới Đông Nam Á để tái hiện câu chuyện thành công ở Trung Quốc, như được kể qua các khoản đầu tư của ông vào dịch vụ gọi xe Didi và gã khổng lồ thương mại điện tử Alibaba. 

Theo Preqin, nguồn vốn khởi nghiệp ở Đông Nam Á đạt đỉnh điểm vào năm 2021 khi giá trị thỏa thuận đầu tư tăng hơn 20 lần so với năm 2014, năm Tập đoàn SoftBank lần đầu tiên đầu tư vào Tokopedia và Grab. Trước khi có sự xuất hiện của Softbank, Đông Nam Á là thị trường chưa được khám phá đối với các nhà đầu tư mạo hiểm.

Với sự chuyển đổi kỹ thuật số nhanh chóng do sự phổ biến của điện thoại thông minh và dân số trẻ ngày càng tăng, cũng như sự góp mặt rõ ràng của Son, nhà đầu tư huyền thoại đằng sau các công ty công nghệ toàn cầu như Yahoo! và Tập đoàn Alibaba Group Holdings của Trung Quốc, khu vực này đột nhiên thu hút sự chú ý của toàn cầu.

Để chạy đua với SoftBank, các nhà đầu tư lớn phương Tây như Sequoia Capital và Tiger Global Management đầu tư mạnh vào các startup Đông Nam Á. Còn những nhà đầu tư thường đứng ngoài thị trường đầu tư mạo hiểm như Temasek Holdings hay GIC bắt đầu phân bổ tiền vào các công ty công nghệ tăng trưởng nhanh. Những ông lớn công nghệ như Alphabet và Microsoft của Mỹ hay Alibaba và Tencent của Trung Quốc cũng không đứng ngoài cuộc.

Theo dữ liệu từ công ty nghiên cứu CB Insights, năm 2021 Singapore có thêm 11 "kỳ lân" (startup được định giá từ 1 tỷ USD trở lên). Nhiều "kỳ lân" cũng xuất hiện ở Indonesia, Malaysia, Thái Lan và Việt Nam.

Con đường phục hồi

Trong vài năm qua, hoạt động đầu tư của Vision Fund đã có sự thay đổi đáng kể. Một giám đốc điều hành của Vision Fund nói với: "Một sự thay đổi cơ bản trong môi trường đã xảy ra khá đột ngột vào cuối năm 2021 và đầu năm 2022 khiến các nhà đầu tư như chúng tôi và những người sáng lập phải thay đổi suy nghĩ". 

Trước đó, vị giám đốc điều hành này từng nói, "tăng trưởng là điều tối quan trọng" và "lợi nhuận ít được ưu tiên hơn".

Kelvin Teo, Giám đốc điều hành của Funding Societies, một công ty cho vay kỹ thuật số có trụ sở tại Singapore cho biết nhóm Vision Fund đã nổi bật so với các nhà đầu tư còn lại kể từ khi tập đoàn Nhật Bản trở thành cổ đông vào đầu năm 2022. 

Vision Fund cho biết doanh thu từ các danh mục đầu tư ở Đông Nam Á nhìn chung vẫn tăng trưởng, trong khi tỷ suất lợi nhuận đã được cải thiện đáng kể nhờ trọng tâm mới là lợi nhuận.

Giờ đây, khi không thể sinh lời để làm hài lòng nhà đầu tư, áp lực ngày càng lớn buộc các startup công nghệ Đông Nam Á phải tái cấu trúc hoặc hợp nhất.

Nhiều nhà đầu tư và nhà phân tích tin rằng thị trường startup Đông Nam Á sẽ phục hồi nhưng trong ít nhất 3-5 năm tới. Các startup mới sẽ ưu tiên tăng trưởng bền vững thay vì tăng trưởng "nóng" như trong thập kỷ qua.

Quỹ Vision Fund 1 hiện đã đầu tư hết vốn, còn Vision Fund 2, được thành lập chủ yếu với nguồn vốn từ SoftBank, đang tích cực tìm kiếm các cơ hội mới. Tuy nhiên, chiến lược đầu tư của quỹ này đã thay đổi theo hướng "chọn lọc hơn".