Một 'cuộc diệt chủng văn hóa': Di sản nào của Gaza đã bị phá hủy?

Một bến cảng cổ có niên đại từ năm 800 trước Công nguyên, một nhà thờ Hồi giáo là nơi lưu giữ những bản thảo quý hiếm và một trong những tu viện Thiên chúa giáo lâu đời nhất thế giới, chỉ là một vài trong số ít nhất 195 di sản đã bị phá hủy hoặc hư hại kể từ khi cuộc chiến của Israel ở Gaza bắt đầu từ ngày 7/10.

Xóa sạch di sản văn hóa của một dân tộc là một trong nhiều tội ác chiến tranh mà Nam Phi cáo buộc chống lại Israel trong một vụ kiện được xét xử vào tuần trước tại Tòa án Công lý Quốc tế. 

"Israel đã làm hư hại và phá hủy nhiều trung tâm học tập và văn hóa của người Palestine, bao gồm các thư viện, địa điểm tôn giáo và những địa điểm có tầm quan trọng lịch sử cổ đại", một đoạn trong cáo buộc. 

Theo các nhà sử học, Gaza là một trong những khu vực có người ở lâu nhất thế giới, là nơi cư trú của người dân từ thế kỷ 15 trước Công nguyên.

Các đế chế - bao gồm cả người Ai Cập cổ đại, người Assyria và người La Mã đã đến rồi đi, đôi khi thống trị vùng đất của người Canaanite, tổ tiên của người Palestine, để lại những di tích di sản văn hóa của chính họ. Người Hy Lạp, người Do Thái, người Ba Tư và người Nabatean cũng đã sống dọc theo bờ biển này qua nhiều thế kỷ.

Nằm ở vị trí chiến lược trên bờ biển phía đông Địa Trung Hải, Gaza luôn ở vị trí đắc địa trên các tuyến đường thương mại từ Á-Âu đến châu Phi. Các cảng của nó đã biến nó thành một trung tâm thương mại và văn hóa trong khu vực. 

Kể từ ít nhất năm 1300 trước Công nguyên, Via Maris - tuyến đường chạy từ Heliopolis ở Ai Cập cổ đại, cắt ngang bờ biển phía Tây của Gaza và sau đó băng qua vùng đất Syria - là tuyến đường chính mà du khách sẽ đi trong hành trình đến Damascus.

"Tội ác nhắm mục tiêu và phá hủy các địa điểm khảo cổ sẽ thúc đẩy thế giới và UNESCO hành động để bảo tồn di sản văn hóa và văn minh vĩ đại này", Bộ Du lịch và Cổ vật Gaza cho biết sau khi Nhà thờ Hồi giáo vĩ đại Omari của Gaza bị phá hủy trong một cuộc không kích của Israel vào ngày 8/12.

Kết quả của những cuộc oanh tạc đó là một bộ sưu tập bản thảo cổ được lưu giữ tại nhà thờ Hồi giáo có thể bị mất vĩnh viễn. 

"Thư viện đóng vai trò là kho lưu trữ văn hóa và tấn công chúng là tấn công vào di sản văn hóa. Những gì đang xảy ra bây giờ là một tội ác chiến tranh. Israel đang cố gắng xóa bỏ mối liên hệ của người dân với vùng đất của họ. Di sản của Gaza là một phần của người dân nơi đây, đó là lịch sử và sự kết nối của họ", một nhà sử học cho hay. 

Trong khi nạn diệt chủng văn hóa xóa bỏ các di sản vật thể như bảo tàng, nhà thờ và nhà thờ Hồi giáo, thì di sản phi vật thể bao gồm phong tục, văn hóa và đồ tạo tác. Những thứ này cũng đã bị hư hại, bao gồm Liên minh các nghệ sĩ Palestine trên phố Jalaa ở Gaza và những chiếc bình đất sét nổi tiếng từng được nung ở quận al-Fawakhir của thành phố.

Bảo tàng

Có 4 bảo tàng ở Gaza và 2 bảo tàng đã bị san bằng, Hội đồng Bảo tàng Quốc tế Ả Rập (ICOM-Arab) xác nhận.

Bảo tàng Rafah đã hoàn thành một dự án kéo dài 30 năm nhằm quản lý một bộ sưu tập tiền xu cổ, đĩa đồng và đồ trang sức, biến nơi đây trở thành bảo tàng chính về di sản Palestine của Gaza. Nó là nạn nhân đầu tiên của cuộc chiến, bị phá hủy trong một cuộc không kích vào ngày 11/10.

Xa hơn về phía Đông và từng tọa lạc trên đỉnh đồi, Bảo tàng Al Qarara (còn được gọi là Bảo tàng Khan Younis) được khai trương vào năm 2016 bởi Mohamed và Najla Abu Lahia, một cặp vợ chồng cho biết họ mong muốn bảo tồn lịch sử của vùng đất và di sản của Gaza cho các thế hệ mai sau.

Bộ sưu tập của Al Qarara bao gồm khoảng 3.000 đồ tạo tác có niên đại từ người Canaan, nền văn minh thời đại đồ đồng sống ở Gaza và phần lớn vùng Levant vào thế kỷ thứ hai trước Công nguyên.

Tất cả những gì còn lại của bảo tàng bây giờ chỉ là những mảnh gốm và thủy tinh vỡ đã bị thổi bay trong một cuộc không kích vào tháng 10.

Mathaf al-Funduq, một bảo tàng nhỏ mở cửa năm 2008 và nằm trong khách sạn Mathaf ở phía bắc Gaza, cũng bị hư hại do pháo kích vào ngày 3/11.

Qasr Al-Basha, hay Cung điện của Pasha có từ thế kỷ 13 đã được Bộ Du lịch Palestine biến thành bảo tàng vào năm 2010 và một bộ sưu tập hiện vật từ các thời kỳ lịch sử khác nhau của Gaza đã được trưng bày. Địa điểm này đã bị tấn công bởi các cuộc không kích của Israel vào ngày 11/12. 

Giống như nhiều di tích ở Gaza, tòa nhà này đã thay đổi quyền sở hữu và chức năng nhiều lần trong lịch sử của nó. Pháo đài hai tầng, được xây dựng bởi nhà cai trị Mamluk, Sultan Zahir Baybars vào giữa thế kỷ 13, từng là trụ sở quyền lực, được xây dựng để phòng thủ chống lại quân Thập tự chinh và quân đội Mông Cổ. 

Trong thế kỷ 17, nó được các nhà cai trị Ottoman sử dụng và từng làm nơi ở cho chỉ huy người Pháp Napoléon Bonaparte vào năm 1799 khi ông vào Gaza để cố gắng ngăn chặn một cuộc xâm lược dự kiến của Ottoman vào Ai Cập. 

Trước Nakba năm 1948, khi hàng trăm nghìn người Palestine trở thành người tị nạn trong quá trình thành lập Israel và nhiều người trốn sang Gaza, cung điện này từng là đồn cảnh sát cho người Anh, người kiểm soát khu vực, và sau đó, nó trở thành một trường nữ sinh Palestine.

Thư viện

Trong thời gian tạm dừng kéo dài một tuần trong cuộc bắn phá của Israel bắt đầu vào ngày 24/11, người Palestine đã có thể khảo sát nhanh mức độ thiệt hại đối với quê hương của họ. 

Rõ ràng là nhiều tòa nhà dịch vụ công cộng đã bị phá hủy, bao gồm cả Trung tâm Văn hóa Rashad El Shawa ở Thành phố Gaza, nơi từng là địa điểm diễn ra các cuộc đàm phán hòa bình giữa lãnh đạo PLO Yasser Arafat và Tổng thống Mỹ Bill Clinton vào những năm 1990. Hiệu sách cộng đồng của Samir Mansour, mới được khôi phục sau trận pháo kích của Israel năm 2021, cũng tiếp tục bị hư hại nặng nề.

Thư viện của Nhà thờ Hồi giáo Omari ở Gaza từng chứa đầy những bản thảo quý hiếm, bao gồm các bản sao cũ của Kinh Qur'an, tiểu sử của Nhà tiên tri Muhammad và những cuốn sách cổ về triết học, y học và thần bí Sufi. 

Thư viện do Sultan Zahir Baybars thành lập và mở cửa vào năm 1277, từng tự hào có bộ sưu tập 20.000 cuốn sách và bản thảo.

Nhiều cuốn sách và bản thảo quý hiếm được lưu giữ ở đó đã bị mất hoặc bị phá hủy trong các cuộc Thập tự chinh và Thế chiến thứ nhất, hiện chỉ còn lại 62 cuốn sách. Những bản sao cứng này hiện cũng đã bị tiêu hủy trong cuộc tấn công vào Nhà thờ Hồi giáo Omari vào ngày 8/12.

Dự án số hóa những cuốn sách này đã được Bảo tàng và Thư viện Bản thảo Hill và Thư viện Anh hoàn thành vào năm ngoái và có thể truy cập trực tuyến tại Phòng Đọc HMML. 

Nhà thờ Hồi giáo và tu viện

Bộ Du lịch và Cổ vật Gaza ước tính có tới 104 nhà thờ Hồi giáo đã bị hư hại hoặc phá hủy kể từ khi bắt đầu cuộc tấn công của Israel. Bao gồm Nhà thờ Hồi giáo Othman bin Qashqar ở khu Zeitoun, được xây dựng vào năm 1220 và bị hư hại nặng trong một cuộc không kích vào ngày 7/12.

Nhà thờ Hồi giáo Sayed al-Hashim

Nhà thờ Hồi giáo Sayed al-Hashim, được xây dựng vào khoảng thế kỷ 12 và được xây dựng lại vào năm 1850, đã gần như sụp đổ hoàn toàn vào tháng 10. Nhà thờ Hồi giáo này có ý nghĩa to lớn đối với người Hồi giáo vì nó được cho là nơi chứa lăng mộ của ông cố Nhà tiên tri Muhammed. 

Một khoảng thời gian ngắn về sự thống trị của quân Thập tự chinh diễn ra sau quá trình xây dựng nhà thờ Hồi giáo trước khi người Mamluk tiếp quản và xây dựng lại nó. Sau đó nó được cải tạo dưới sự giám sát của Quốc vương Ottoman Abdul Majid vào năm 1850 và một lần nữa sau khi bị hư hại vào năm 1917 trong Thế chiến thứ nhất.

Đầu cuộc chiến hiện nay, nhà thờ Hồi giáo bốc cháy trong một cuộc không kích của Israel, khiến tường và trần nhà bị hư hại nặng nề. 

Nhà thờ Hồi giáo Omari

Đoạn phim và hình ảnh được Hamas đăng trên mạng xã hội cho thấy nhà thờ Hồi giáo Omari, nhà thờ lớn nhất và lâu đời nhất ở thành phố Gaza, đã biến thành đống đổ nát, chỉ có ngọn tháp là còn nguyên. Địa điểm này đã là thánh địa của người Hồi giáo ít nhất từ thế kỷ thứ năm.

Ahmed Nemer, 45 tuổi, một thợ may sống trên con phố cạnh nhà thờ Hồi giáo Omari, đã chạy về phía Nam, cho biết ông không nói nên lời sau khi nhìn thấy những bức ảnh chụp nhà thờ bị hư hại.

"Tôi đã cầu nguyện và chơi đùa quanh đó suốt thời thơ ấu của mình. Israel "cố xóa sạch ký ức của chúng tôi", Nemer nói. 

Omar bin Khattab

Được đặt theo tên của vị vua thứ hai của Hồi giáo, Omar bin Khattab được xây dựng vào thế kỷ thứ bảy trên tàn tích của một nhà thờ cổ được xây dựng vào năm 406, chính nó được xây dựng trên nền móng của một ngôi đền ngoại giáo dành cho vị thần sinh sản của người Canaanite, Dagon.

Nhà thờ này đã được cộng đồng Hồi giáo địa phương sử dụng làm nơi thờ cúng từ năm 1291 và từng là tâm điểm cho các cuộc tụ họp và hoạt động văn hóa.

Nhà thờ Byzantine

Sàn nhà thờ Byzantine của Jabalia, được xây dựng vào năm 444, từng được trang trí bằng những bức tranh khảm đầy màu sắc mô tả động vật, cảnh săn bắn và cây cọ. Các bức tường của nó được trang trí bằng 16 văn bản tôn giáo viết bằng tiếng Hy Lạp cổ, có từ thời Hoàng đế Theodosius II, người cai trị Byzantium từ năm 408-450.

Bộ Du lịch và Cổ vật Palestine đã mở cửa trở lại nhà thờ vào đầu năm 2022 sau ba năm trùng tu với sự cộng tác của một tổ chức của Pháp, Premiere Urgence Internationale và Hội đồng Anh. Nó cũng đã bị phá hủy vào tháng 10 bởi các cuộc không kích của Israel.

Tu viện Saint Hilarion

Tu viện Saint Hilarion nằm trong khu vực có tên Tell Umm Amer ở làng Nuseirat trên bờ biển và có niên đại khoảng năm 340 dưới thời La Mã cai trị khu vực. "Tell" là một gò hoặc ngọn đồi có đỉnh bằng phẳng, thường đánh dấu vị trí của một thành phố cổ.

Để rút lui khỏi cuộc sống trần tục và đắm mình vào những mục tiêu tâm linh, Thánh Hilarion, một Cơ đốc nhân được cho là người sáng lập ra tu viện, đã xây cho mình một căn phòng nhỏ và đơn giản ở nơi mà ông cho là một nơi hẻo lánh ở Deir el-Balah - trung tâm Dải Gaza ngày nay. 

Bất chấp mong muốn sống cô độc, những người hành hương vẫn tìm đến ông để tìm kiếm phương pháp chữa trị bệnh tật và hướng dẫn tâm linh. Các tòa nhà xung quanh căn phòng đơn giản của ông trải rộng theo năm tháng, cuối cùng trở thành một trong những tu viện lớn nhất ở Trung Đông.

Trong khu bảo tồn rộng 10 hecta có 5 nhà thờ, một khu chôn cất, phòng rửa tội và nhà tắm cổ. Những bức tranh khảm và đá vôi trang trí sàn và tường để chào đón những người hành hương đi qua Via Maris từ Ai Cập đến Damascus.

Bị hư hại trong trận động đất năm 614, địa điểm này bị bỏ hoang cho đến khi các nhà khảo cổ Palestine bắt đầu khai quật vào cuối những năm 1990. Địa điểm này được UNESCO thêm vào danh sách Di sản Thế giới dự kiến vào năm 2012, đã bị hư hại trong các cuộc bắn phá của Israel.

Nhà thờ Saint Porphyrius

Nhà thờ Saint Porphyrius đã được đặt tại Zeitoun trong 16 thế kỷ. Được coi là nhà thờ lâu đời thứ ba trên thế giới, Saint Porphyrius được xây dựng vào năm 425 và được đặt theo tên của vị thánh Byzantine. 

Được cải tạo vào năm 1856, nó vẫn là nơi thờ cúng của cộng đồng Cơ đốc giáo ở Gaza để cầu nguyện và tìm nơi trú ẩn trong thời gian xung đột. 

Trong vụ đánh bom ngày 19/10 của Israel, 17 người thiệt mạng khi mái nhà thờ bị sập. Tòa Thượng phụ Chính thống Hy Lạp ở Jerusalem cho biết việc tấn công vào nhà thờ "là tội ác chiến tranh". 

Các nhà thờ khác 

Nhà thờ Hồi giáo Katib al-Wilaya theo phong cách Ottoman lân cận, được xây dựng vào thế kỷ 15, bị hư hại trong cùng một cuộc tấn công.

Nhà thờ Holy Family, được xây dựng vào năm 1974, là nhà thờ Công giáo La Mã duy nhất ở Gaza và là nơi trú ẩn cho cộng đồng địa phương. Nó bị trúng đạn trong một cuộc không kích vào ngày 4/11. 

Tòa Thượng phụ Latinh ở Jerusalem xác nhận rằng các mảnh đạn từ cuộc tấn công của quân đội Israel vào các tòa nhà gần Nhà thờ Thánh Gia đã phá hủy các bể chứa nước và các tấm pin mặt trời trên mái nhà thờ.

Các di sản khác

Ard-al-Moharbeen, hay Nghĩa địa La Mã, được các nhà khảo cổ từ Palestine và Pháp khai quật vào năm ngoái sau khi các công nhân xây dựng xây dựng những ngôi nhà mới phát hiện ra những ngôi mộ tại địa điểm này.

Ít nhất 134 ngôi mộ có niên đại từ năm 200 trước Công nguyên đến năm 200 sau Công nguyên với bộ xương vẫn còn nguyên vẹn được tìm thấy ở nơi được cho là nghĩa địa La Mã.

Hai chiếc quan tài bằng chì được trang trí cầu kỳ đã được phát hiện, một chiếc có họa tiết thu hoạch nho và chiếc còn lại có hình cá heo.

Fadel Alatel, một nhà khảo cổ học ở Gaza và là thành viên của mạng lưới Di sản vì Hòa bình, đã tiến hành cuộc khai quật này trước ngày 7/10. Ông nói với Al Jazeera rằng ông lo sợ về những gì có thể xảy ra với những ngôi mộ quý hiếm này.

"Đây là khu vực mà phốt pho trắng rơi xuống. Thiệt hại của nó đối với địa điểm này vẫn chưa được xác định", ông nói. "Ngoài ra, thời tiết mùa đông và mưa lớn hơn có thể khiến khám phá quý hiếm này có thể bị phá hủy". 

Alatel đã nỗ lực bảo tồn di sản và khảo cổ học của Gaza thông qua vô số cuộc không kích của Israel nhưng cho biết lần này tình hình còn tồi tệ hơn nhiều và ông không thể quay lại địa điểm này để khảo sát mức độ thiệt hại.

Forensic Architecture (FA), một cơ quan báo chí điều tra có trụ sở tại Goldsmiths, Đại học London, đã ghi lại sự tàn phá di sản văn hóa ở Gaza trong cuộc điều tra Living Archaeology. Vào ngày 8/10, một ngày sau khi cuộc tấn công của Hamas vào Israel bắt đầu chiến tranh, các nhà nghiên cứu tại cơ quan này sử dụng công nghệ vệ tinh đã tìm thấy bằng chứng về ba miệng hố lớn từ tên lửa của Israel tại địa điểm khảo cổ.

Nằm ở góc Tây Bắc của Gaza, Anthedon - cảng biển đầu tiên được biết đến của vùng đất này, có người sinh sống từ năm 800 trước Công nguyên đến năm 1100 sau Công nguyên cũng bị phá hủy hoàn toàn. 

Những di tích khác có niên đại từ cuối thời kỳ đồ sắt và thời kỳ Ba Tư, Hy Lạp, La Mã và Byzantine cũng đã biến mất khỏi danh sách di sản của người Palestine. 

Hammam al-Sammara, còn được gọi là nhà tắm Hammam, đã bị phá hủy vào ngày 8/12. Các nhà tắm Hồi giáo thường được xây dựng như một phần của khu phức hợp nhà thờ Hồi giáo, đóng vai trò vừa là trung tâm cộng đồng vừa là nơi thờ cúng.

Tình trạng của nhiều di tích lịch sử khác ở Gaza vẫn chưa được biết rõ. Theo Alatel, rất khó để theo kịp tình hình trên thực địa vì nó cứ thay đổi "5 phút một lần". Các nhiếp ảnh gia địa phương chưa thể quay lại nhiều địa điểm để đánh giá thiệt hại vì tình hình nguy hiểm.

Nhà khảo cổ học cho biết: "Tất cả các di sản của chúng tôi đều được đánh dấu rõ ràng, tuy nhiên các cuộc tấn công của quân đội Israel, xe tăng và máy ủi vẫn tiếp tục".

"Nhưng tôi có niềm tin rằng tất cả chuyện này sẽ kết thúc. Ngay cả khi họ cố gắng phá hủy quá khứ của chúng tôi, chúng tôi sẽ xây dựng lại tương lai của Gaza", ông khẳng định.

(Nguồn: Aljazeera)