Khi khẩu vị của người Trung Quốc thay đổi, nông dân khắp nơi nhổ bỏ và trồng lại

Tại vùng cao nguyên xanh tươi ở miền Trung Việt Nam, những nhà kho có kích thước bằng nhà chứa máy bay chiếm ưu thế ở các thị trấn nông nghiệp nhỏ, với những ụ trái cây nhiệt đới. Tiền thưởng được dành cho một thị trường khổng lồ: Trung Quốc.

Nông dân đang chặt hạ những cây cà phê được trồng theo truyền thống ở vùng đồi núi mát mẻ này để trồng sầu riêng, loại trái cây có vị cay nồng đã trở nên cực kỳ phổ biến ở Trung Quốc. Họ đang tận dụng cơ hội để mua hệ thống tưới tiêu mới, trả nợ và xây mặt tiền bằng đá cẩm thạch sáng bóng cho ngôi nhà của mình.

Phạm Văn Trung, 54 tuổi, cho biết: "Người dân địa phương chúng tôi không chỉ làm ăn tốt mà thậm chí còn được coi là giàu có". Trung kiếm được 81.000 USD trong năm nay nhờ bán sầu riêng và cho biết khu vực này rất đông người mua Trung Quốc.

Sự thèm muốn của Trung Quốc đối với sản phẩm nước ngoài đã tăng lên trong những thập kỷ gần đây cùng với sự giàu có của người tiêu dùng. 

Theo Tổ chức Thương mại Thế giới, lượng thực phẩm nhập khẩu của quốc gia đông dân thứ hai thế giới đã tăng lên hơn 200 tỷ USD mỗi năm - nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác - từ mức khoảng 15 tỷ USD hai thập kỷ trước. Những người trồng bơ ở Kenya, những người nuôi tôm ở Ấn Độ, những người trồng đậu nành ở Nga và những người trồng chuối ở Campuchia đều đang kiếm được lợi nhuận.

Trong khi tốc độ tăng trưởng kinh tế ở Trung Quốc gần đây đã chậm lại và dân số đang giảm dần thì nhu cầu về thực phẩm giàu chất dinh dưỡng như thịt bò và trái cây nhiệt đới vẫn ở mức cao.

Năm ngoái, người Trung Quốc đã tiêu thụ hơn 800.000 tấn sầu riêng nhập khẩu và gần 6 triệu tấn thịt nhập khẩu – cả hai đều dẫn đầu thế giới. Năm ngoái, họ đã mua 90 triệu tấn đậu nành từ nước ngoài, chiếm khoảng 60% thương mại toàn cầu, để sử dụng làm đậu phụ và làm thức ăn cho hàng trăm triệu con heo ở nước này.

Nuôi dưỡng tầng lớp trung lưu đông đảo của Trung Quốc mang lại cơ hội lịch sử cho các quốc gia đang tìm cách nâng cao thu nhập của người dân ở các vùng nông thôn nghèo. Nhưng nó cũng đặt ra một tình thế khó khăn: làm thế nào để thâm nhập vào thị trường khổng lồ mà không trở nên phụ thuộc vào một đối tác thương mại hay sự thay đổi.

Trong những năm gần đây, Trung Quốc đã hạn chế nhập khẩu cá hồi Na Uy, dứa Đài Loan, chuối Philippines và tôm hùm Australia. Nước này thường viện dẫn sự ô nhiễm, sâu bệnh hoặc các vấn đề về chất lượng – nhưng các biện pháp hạn chế của Bắc Kinh cũng thường trùng hợp với các tranh chấp chính trị.

Trung Quốc áp thuế chống bán phá giá mạnh đối với xuất khẩu rượu vang của Úc vào năm 2020 sau khi Úc kêu gọi một cuộc điều tra độc lập về nguồn gốc của Covid-19. Năm 2012, Trung Quốc đã ngừng mua hàng từ những người trồng chuối ở Philippines, với lý do rệp sáp đã được phát hiện trong các chuyến hàng sau khi căng thẳng giữa các nước ở Biển Đông bùng phát.

Yun Sun, giám đốc chương trình Trung Quốc tại Trung tâm Stimson, một tổ chức tư vấn ở Washington, DC, cho biết: "Với quy mô của nền kinh tế Trung Quốc, nước này luôn có thể sử dụng thương mại để trừng phạt một nhà xuất khẩu, đó là một rủi ro", cô nói.

Rủi ro cao hơn vì khi cơ hội xuất khẩu sang thị trường rộng lớn của Trung Quốc mở ra, thường toàn bộ vành đai nông nghiệp sẽ dồn hết vào. Điều này có thể dẫn đến cái mà Sun gọi là "sự đơn nhất hóa" hoặc sự tập trung của nền kinh tế địa phương vào một sản phẩm, khiến nó dễ bị tổn thương. 

Đó là những gì dường như đang xảy ra ở vùng Tây Nguyên của Việt Nam. Khu vực này nổi tiếng với cà phê Robusta được bán khắp thế giới. Nhưng năm ngoái, Bắc Kinh đã mở cửa cho nhập khẩu sầu riêng Việt Nam với quy mô lớn – và nông dân ở đây bắt đầu nhổ bỏ cây cà phê của họ. Các thương lái đổ xô đi mua sản phẩm, khiến giá nội địa tăng hơn gấp đôi trong năm nay.

Bế Đức Huỳnh, một nông dân 26 tuổi, người đã bỏ cả vụ cà phê, cho biết số tiền anh kiếm được từ một ha sầu riêng gấp 5 lần số tiền anh kiếm được từ cà phê. Anh đã thu hoạch 4 tấn sầu riêng trong năm nay, tăng so với 1 tấn năm ngoái – tất cả đều được xuất sang Trung Quốc.

Trung Quốc mua khoảng 90% xuất khẩu sầu riêng từ Việt Nam, nước này cũng bán phần lớn thanh long, chuối, xoài và mít cho nước láng giềng khổng lồ. 

Theo số liệu chính thức do nhà cung cấp dữ liệu CEIC tổng hợp, trong những tháng gần đây, khoảng 60% xuất khẩu rau quả của Việt Nam đã sang Trung Quốc, tăng từ mức 1/3 cách đây một thập kỷ.

Trong thời gian thu hoạch chính, không khí làng quê mang theo mùi trái cây nồng nặc. Các gia đình xếp những đống sầu riêng trước nhà để lôi kéo con buôn, họ dùng cán dao đập vỏ sầu riêng để kiểm tra chất lượng. Cứng có nghĩa là nó còn non; mềm nghĩa là đã chín và có thể bán được giá cao hơn.

Một buổi chiều mới đây, thương lái sầu riêng Nguyễn Thái Huyền dùng móng tay sơn màu hồng chọc vào thịt sầu riêng, nếm thử từng miếng sầu riêng để xác định độ chín. Huyền đăng những video thú vị trên TikTok về chuyến thăm các đồn điền và những núi sầu riêng mà cô cung cấp.

Cô nói: "Mấy năm trước người ta coi sầu riêng là cây trồng để giảm nghèo. Bây giờ nó là vụ mùa trị giá hàng triệu USD".

Cô đã thử bán sang Nhật nhưng cho biết người mua ở đó chỉ lấy số lượng nhỏ. Tuy nhiên, cô không đặc biệt lo lắng về việc quá phụ thuộc vào Trung Quốc. Cô cho biết sự phổ biến của sầu riêng còn có cơ hội phát triển ở đất nước này, nơi nhiều người vẫn chưa quen với loại quả này.

Đầu năm nay, Bộ Nông nghiệp đã đưa ra cảnh báo về điều mà truyền thông gọi là trồng sầu riêng liều lĩnh, nói rằng nhiều nông dân đang từ bỏ các loại cây trồng truyền thống như cà phê và lúa gạo và trồng sầu riêng ở những khu vực không phù hợp. 

Các chuyên gia nông nghiệp được truyền thông trích dẫn đã khuyến khích nông dân phát triển các thị trường thay thế cho Trung Quốc và cố gắng bán nhiều sản phẩm hơn tại địa phương.

Các nhà giao dịch cho rằng nói thì dễ hơn làm. Loại trái cây này có rất ít người tiêu dùng ngoài khu vực và giá cao gần đây khiến sầu riêng nằm ngoài tầm với của nhiều người Việt.

Tuy nhiên, nông dân nói rằng họ muốn cẩn thận. Vào tháng 9, một số mặt hàng trái cây xuất khẩu bao gồm sầu riêng đã bị dừng lại sau khi Bắc Kinh phàn nàn về rệp sáp và các loài gây hại khác. Nó nhắc nhở nông dân về sự gián đoạn lớn vào tháng 1/2022 khi các xe tải chở nông sản Việt Nam bị hư hỏng sau khi Trung Quốc phong tỏa biên giới phía Nam để ngăn chặn sự lây lan của Covid-19.

H'Meng, một nông dân tên tuổi, đã trồng hàng trăm cây sầu riêng trong những năm gần đây. Bà cho biết hiện tại bà đang có kế hoạch trồng thêm cà phê. Bà cho biết giá cả ổn định hơn vì thị trường cà phê không tập trung vào một quốc gia.

"Tôi lo lắng về việc trở nên quá phụ thuộc vào Trung Quốc", bà nói.

(Nguồn: The Wall Street Journal)