Thách thức nào đang chờ đợi mối quan hệ ASEAN – EU trong năm 2023?

Vào ngày 14 tháng 12, lần đầu tiên các nhà lãnh đạo từ hầu hết các quốc gia châu Âu và Đông Nam Á đã gặp nhau trong một hội nghị thượng đỉnh được tổ chức tại Brussels. Đó là cuộc họp mang tính biểu tượng cho thấy mối quan hệ đã được cải thiện khá nhiều trong suốt 45 năm quan hệ giữa EU và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) gồm 10 thành viên.

Mối quan hệ đã được nâng lên thành "đối tác chiến lược" vào cuối năm 2020 và thương mại hàng hóa song phương tăng gần 14% vào năm 2021. Và, sau khi kết thúc năm 2022 một cách thành công, "các nhà hoạch định chính sách ở cả hai khu vực dự kiến sẽ duy trì nhịp độ lạc quan trong quan hệ cả về nội dung và các cuộc họp cấp cao", Shada Islam, một nhà bình luận về các vấn đề của Liên minh châu Âu Brussels cho biết.

Nhiều người ở Brussels lạc quan rằng Indonesia, nước đảm nhận chức chủ tịch luân phiên hàng năm của khối ASEAN vào năm tới, sẽ là một đối tác đáng tin cậy. Đây sẽ là nền dân chủ đầu tiên lãnh đạo khối này trong vài năm qua và Tổng thống Indonesia Joko Widodo đã có những động thái cải thiện quan hệ với phương Tây kể từ khi nhậm chức vào năm 2014.

William Yuen Yee, trợ lý nghiên cứu của Chương trình Thế giới và Trung Quốc tại Columbia-Harvard, cho biết: "Sự lãnh đạo của Indonesia đối với ASEAN có thể sẽ đảm bảo tính liên tục trong xu hướng tích cực hiện nay của quan hệ EU-ASEAN".

Ngoại trưởng Indonesia, Retno Marsudi, đã cam kết sẽ làm cho ASEAN đoàn kết hơn và tham gia với tư cách là một chủ thể quốc tế. Và chính sách không liên kết lịch sử của Jakarta có nghĩa là họ coi EU là một đối tác thiết yếu, đặc biệt là trong bối cảnh căng thẳng gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc.

Năm tới sẽ có nhiều thách thức hơn cho các mối quan hệ?

Tuy nhiên, năm tới có thể khó khăn hơn nhiều đối với các mối quan hệ so với năm 2022. ASEAN gần đây đã ký Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác với Ukraina nhưng nhiều chính phủ trong khu vực không muốn đứng về bên nào trong cuộc xung đột Nga-Ukraina.

Nhiều người trong EU cảm thấy rằng các nước Đông Nam Á cần phải lên tiếng nhiều hơn về cuộc chiến và đây sẽ vẫn là một nét đặc trưng của ngoại giao vào năm 2023, đặc biệt là khi mà Trung Quốc liên tục đe dọa chủ quyền của một số quốc gia Đông Nam Á trên Biển Đông.

Chiến tranh Ukraina "là một lời nhắc nhở rõ ràng rằng ngày nay, trong thế giới phụ thuộc lẫn nhau, không có thứ gọi là vấn đề châu Âu hay vấn đề châu Á", bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, cho biết trong một tuyên bố tại cuộc họp báo bế mạc Hội nghị cấp cao EU-ASEAN vừa qua tại Brussels.

Bà nói thêm: "Tất cả những thách thức mà chúng ta phải đối mặt ngày nay đều mang tính chất toàn cầu và do đó ảnh hưởng đến tất cả chúng ta. Các bạn, ASEAN, biết điều gì đang bị đe dọa".

Tuy nhiên, không có khả năng các chính phủ Đông Nam Á sẽ thay đổi quan điểm về Chiến tranh Ukraina vào năm 2023. Điều tương tự cũng xảy ra với cuộc khủng hoảng Myanmar đang diễn ra.

Với tư cách là Chủ tịch ASEAN vào năm tới, Indonesia đã tuyên bố sẽ có lập trường cứng rắn hơn đối với chính quyền quân sự đã nắm quyền kiểm soát Myanmar vào đầu năm 2021 và gây ra một cuộc khủng hoảng quốc gia. Tuy nhiên, giống như những người tiền nhiệm trong vai trò này, Jakarta có thể gặp khó khăn trong việc tìm kiếm sự đồng thuận giữa tất cả các thành viên ASEAN khác, và không rõ khối này có thể làm gì khác để gây áp lực với chính quyền quân sự hướng tới hòa bình và bình thường.

Mối quan hệ khó khăn với Myanmar, Thái Lan và Campuchia

EU cũng sắp hết lựa chọn đối với Myanmar. Vào tháng 11, họ đã áp đặt vòng trừng phạt thứ năm đối với các quan chức chính quyền và các doanh nghiệp có liên kết với chính quyền quân sự, nhưng các nhà phân tích cho rằng Myanmar không còn nhiều người hoặc công ty nữa để trừng phạt.

Đình chỉ các đặc quyền thương mại của Myanmar là một giải pháp thay thế, nhưng Brussels cho rằng điều đó sẽ tác động đến người nghèo ở nước này, nhưng lại không có động thái chính thức công nhận Chính phủ Thống nhất Quốc gia (NUG), chính phủ bóng tối chống chính quyền quân sự ở Myanmar.

"Brussels đã rút ra bài học kinh nghiệm là không để tình hình nhân quyền ngày càng xấu đi ở Myanmar ảnh hưởng đến kế hoạch nâng cấp quan hệ chung giữa EU và ASEAN", ông Islam nói.

Năm tới cũng có thể là một năm khó khăn đối với chính sách ngoại giao của EU khi Campuchia và Thái Lan sắp tổ chức các cuộc tổng tuyển cử mà nhiều người tin rằng sẽ không được tiến hành tự do hoặc công bằng.

Vào năm 2020, EU đã đình chỉ 1/5 đặc quyền thương mại của Campuchia do tình trạng suy thoái dân chủ ở nước này. EU chỉ bình thường hóa ngoại giao với Thái Lan sau cuộc bầu cử bán công bằng vào năm 2018. Tuy nhiên, sự hợp tác với cả hai nước sẽ bị ảnh hưởng nếu Brussels cảm thấy cần phải chỉ trích việc tiến hành bỏ phiếu.

"EU nhấn mạnh trong Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương là thúc đẩy nhân quyền và dân chủ", Alfred Gerstl, người đứng đầu dự án nghiên cứu do EU tài trợ tại Đại học Palacky Olomouc, cho biết.

Gerstl nói thêm: "Thật khó để tưởng tượng rằng EU có thể chấp nhận kết quả của các cuộc bầu cử khó có thể tự do và công bằng".

"Mặt khác, ASEAN sẽ nêu bật nguyên tắc chính của ASEAN là không can thiệp vào công việc nội bộ. Những lập trường khác nhau này cực kỳ khó hòa giải", ông nói thêm.

Điều đó cũng ảnh hưởng đến lĩnh vực kinh tế. Phát biểu tại hội nghị thượng đỉnh gần đây ở Brussels, Tổng thống Indonesia Widodo tuyên bố rằng "nếu chúng ta muốn xây dựng mối quan hệ đối tác tốt đẹp... thì không còn ai ra lệnh và cho rằng tiêu chuẩn của họ tốt hơn những nước khác".

Tranh chấp xung quanh chủ nghĩa bảo hộ

Nhà phân tích Islam cho rằng "mối quan hệ chính trị tổng thể" giữa hai khối có thể bị hủy hoại vào năm tới vì những tranh chấp xung quanh chủ nghĩa bảo hộ.

Indonesia và Malaysia đã kiện EU lên WTO về kế hoạch loại bỏ dần việc nhập khẩu dầu cọ, mà Brussels cho biết là vì lý do môi trường nhưng hai nước Đông Nam Á, những nhà sản xuất dầu cọ lớn nhất thế giới, cho rằng đó là một biện pháp bảo hộ để giúp các nhà sản xuất dầu châu Âu.

WTO dự kiến sẽ công bố quyết định của mình vào đầu năm 2023. Vào tháng 12, WTO đã ra phán quyết chống lại Indonesia trong một vụ kiện do EU đưa ra về lệnh cấm xuất khẩu quặng niken của Jakarta. Những tranh chấp như vậy có thể làm suy yếu mối quan hệ giữa các khối, đặc biệt là với Indonesia với tư cách là chủ tịch ASEAN.

"Indonesia và Malaysia khó có thể từ bỏ những lo ngại của họ về các hạn chế đối với dầu cọ của EU và có thể sẽ kháng cáo bất kỳ phán quyết nào của WTO không có lợi cho họ", Islam nói.

Phát biểu sau hội nghị thượng đỉnh gần đây tại Brussels, Chủ tịch Ủy ban châu Âu von der Leyen cũng lưu ý rằng: "Liên minh châu Âu muốn ký kết nhiều hiệp định như vậy với các nước ASEAN. Và mục tiêu cuối cùng của chúng tôi là đàm phán một hiệp định thương mại tự do giữa các khu vực".

Nhưng các chuyên gia cho rằng một thỏa thuận thương mại EU-ASEAN sớm khó có thể xảy ra. Cho đến nay, Brussels đã phê chuẩn các thỏa thuận với Singapore và Việt Nam. Các cuộc đàm phán về các hiệp định thương mại tự do với Indonesia và Malaysia không bị đóng băng, mặc dù kết quả của hội đồng WTO về dầu cọ có thể ảnh hưởng đến chúng. EU cũng có nhiều khả năng đạt được tiến bộ trong các cuộc đàm phán thương mại tự do với Philippines và Thái Lan vào năm 2023.

(DW)