Năng lượng thúc đẩy mối quan hệ giữa Trung Quốc với Trung Á ra sao?

Theo báo Bưu điện Hoa Nam buổi sáng (SCMP), Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và những người đồng cấp Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan sẽ có mặt tại thành phố Tây An, tây bắc Trung Quốc, để tham dự Hội nghị Thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á kéo dài hai ngày (18-19/5). 

Sự kiện diễn ra trong bối cảnh Trung Quốc đang đối mặt với áp lực tách rời ngày càng tăng từ phương Tây - dẫn đầu là Mỹ.

Giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Nhân dân ở Bắc Kinh, nhận định: "Là một khu vực láng giềng với Trung Quốc, Trung Á có vị trí nổi bật trong bối cảnh ngoại giao tổng thể của Trung Quốc và hợp tác năng lượng là một phương tiện hiệu quả để thúc đẩy hợp tác trong các lĩnh vực khác từ kinh tế đến an ninh và các vấn đề chính trị khác".

Trải dài từ Trung Quốc ở phía đông đến Biển Caspi ở phía tây, Trung Á - theo truyền thống được coi là sân sau của Nga, có trữ lượng dầu, khí đốt và than đá dồi dào, đặc biệt là ở Kazakhstan, Uzbekistan và Turkmenistan.

Theo Ngân hàng Thế giới, cũng có tiềm năng thủy điện rất lớn chưa được khai thác ở Tajikistan và Kyrgyzstan.

Hợp tác năng lượng giữa Trung Quốc và Trung Á bắt đầu từ những năm 1990, khi Bắc Kinh, sau hơn hai thập kỷ mở cửa kinh tế, đã thúc đẩy các doanh nghiệp của mình đầu tư ra nước ngoài.

Năm 1997, Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Trung Quốc (CNPC) đã thực hiện thương vụ mua lại đầu tiên 60% cổ phần của Aktobemunaigas, Công ty dầu khí ở tỉnh Aktobe, phía tây bắc Kazakhstan.

Được truyền thông nhà nước Trung Quốc ca ngợi là "hình mẫu hợp tác" giữa Trung Quốc và Kazakhstan, thỏa thuận này đã mở đường cho dự án xây dựng đường ống dẫn dầu dài 2.200 km để vận chuyển dầu tới Tân Cương, phía tây bắc Trung Quốc, khu vực biên giới quan trọng cho sự ổn định chính trị và dân tộc của đất nước.

Vào năm 2009, Trung Quốc đã tiến sâu hơn vào Trung Á, khi Chủ tịch Trung Quốc lúc bấy giờ là Hồ Cẩm Đào, cùng với những người đồng cấp Turkmenistan, Uzbekistan và Kazakhstan tại Samandepe ở miền đông Turkmenistan, đã khởi công đường ống dẫn khí đốt Trung Á - Trung Quốc.

Đây là dự án khí đốt xuyên biên giới đầu tiên mà Trung Quốc tham gia và có sự tham gia của 4 quốc gia Trung Á. Trong những năm tiếp theo, hai đường ống khác bắt đầu hoạt động.

Ông Zhu Yongbiao, giáo sư tại trường chính trị và quan hệ quốc tế của Đại học Lan Châu, cho biết so với các cường quốc khác, Trung Quốc là "đối tác năng lượng ổn định và đáng tin cậy" của các nước Trung Á.

Bản thân là một nhà xuất khẩu khí đốt tự nhiên, Mỹ chủ yếu mua khí đốt từ Canada, Mexico và Saudi Arabia. Còn theo truyền thống, Nga là nhà nhập khẩu lớn các nguồn năng lượng từ Trung Á. Tuy nhiên, sự bất đồng về giá cả và các vấn đề nguồn cung đã phủ bóng đen lên thương mại năng lượng và nguy cơ trừng phạt mở rộng đang tăng cao kể từ khi Nga triển khai chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraina.

Trong khi đó, việc thiếu cơ sở hạ tầng đã khiến châu Âu không thể tìm nguồn cung ứng nhiên liệu từ các nước Trung Á – ít nhất là trong thời gian tới.

"Đây là lý do tại sao Trung Quốc đã trở thành một thị trường quan trọng và rất hứa hẹn đối với các quốc gia này. Hợp tác năng lượng với Trung Quốc cũng có ý nghĩa rất lớn đối với sự phát triển chung của Trung Á", Giáo sư Zhu nói.

Ông Zhu giải thích khí đốt tự nhiên và dầu nhập khẩu từ Trung Á được cho là an toàn và rẻ hơn, với mức giá thường chỉ bằng 10% so với khí đốt tự nhiên hóa lỏng của Mỹ.

"Xét về rủi ro an toàn, khí đốt nhập khẩu từ Trung Á có những lợi thế khác biệt so với hàng vận chuyển bằng đường biển hoặc đường sắt", ông nói.

Theo ba2 Erica Downs, học giả nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Chính sách Năng lượng Toàn cầu tại Đại học Columbia, quan hệ năng lượng giữa Trung Quốc và Trung Á dường như không bị ảnh hưởng bởi cuộc chiến ở Ukraina.

Năm ngoái, Trung Á đã cung cấp hơn 2/3 lượng khí đốt nhập khẩu qua đường ống của Trung Quốc – phần lớn từ Turkmenistan, quốc gia có trữ lượng khí đốt lớn thứ tư thế giới sau Qatar, Iran và Nga. Bà lưu ý rằng Trung Quốc cũng nhập khẩu khí đốt tự nhiên từ Trung Á nhiều gấp 2,5 lần so với từ Nga.

"Xung đột ở Ukraina chắc chắn không làm tổn hại đến mối quan hệ hợp tác năng lượng Trung Quốc - Trung Á. Trung Quốc dường như sẵn sàng tăng nhập khẩu khí đốt từ Trung Á," bà Downs nhận định.

Vào tháng 9/2022, Trung Quốc cho biết đường ống dẫn khí đốt tự nhiên thứ 4 - được gọi là Tuyến D, nối giữa Tân Cương và Turkmenistan qua Kyrgyzstan và Uzbekistan – đã bắt đầu khởi công sau một thời gian trì hoãn.

Sáu tháng sau, tại Moskva, Tổng thống Nga Vladimir Putin cho biết ông và Chủ tịch Tập Cận Bình đã đạt được thỏa thuận về đường ống Power of Siberia 2, dự án dự kiến đưa 50 tỉ mét khối khí tự nhiên từ Bán đảo Yamal của Nga ở phía tây Siberia sang Trung Quốc thông qua Mông Cổ.

Tuy nhiên, quá trình thi công Tuyến D đã nhiều lần bị hoãn và chưa biết khi nào mới hoàn thành. Cũng không rõ khi nào việc xây dựng dự án đường ống dẫn khí đốt tự nhiên Trung Quốc - Mông Cổ - Nga sẽ bắt đầu.

Song các chuyên gia cho rằng những dự án khí đốt trên cho thấy chiến lược đa dạng hóa nguồn năng lượng của Bắc Kinh, hiện là ưu tiên hàng đầu trong chính sách an ninh năng lượng của Trung Quốc. Bà Downs lưu ý rằng Trung Quốc đang phụ thuộc nhiều vào khí đốt tự nhiên của Trung Á hơn so với Nga. Do đó, việc tăng nhập khẩu khí đốt của Nga giúp Trung Quốc đa dạng hóa nguồn cung khí đốt từ Trung Á.

"Một dấu hiệu quan trọng có thể cho thấy Trung Quốc lo ngại về việc ngày càng phụ thuộc vào khí đốt của Nga như thế nào. Đó là việc liệu nước này có bật đèn xanh cho đường ống dẫn khí đốt tự nhiên Power of Siberia 2 mà Tổng thống Putin rất mong muốn được xây dựng hay không", bà Downs nói.

Thảo luận về an ninh năng lượng của Trung Quốc nóng lên vào mùa đông khi nguồn cung cấp khí đốt tự nhiên từ Trung Á bị gián đoạn do thiếu điện cục bộ. Cũng đã có những lời kêu gọi kể từ sau cuộc chiến Ukraine để Trung Quốc học một bài học từ châu Âu và đa dạng hóa hơn nữa việc nhập khẩu năng lượng để đảm bảo nguồn cung ổn định.

Giáo sư Cui, thuộc Đại học Nhân dân Bắc Kinh, nhận định Trung Quốc sẽ tiếp tục đầu tư vào ngành năng lượng ở Trung Á.

"Trung Á có trữ lượng phong phú, nhưng vấn đề là thiếu khả năng sản xuất, điều đó có nghĩa đây có thể là một tiềm năng hợp tác lớn".

(Nguồn/TTXVN/SCMP)