Châu Âu 'gồng mình' hứng chịu 'làn sóng di cư'

Hành trình tị nạn đầy khắc nghiệt

Tám năm sau khi hình ảnh cậu bé Alan Kurdi ba tuổi nằm úp mặt trên một bãi biển ở Thổ Nhĩ Kỳ gây chấn động thế giới, những bức ảnh thi thể vô hồn của những người xin tị nạn dạt vào bờ biển vùng Calabria của Ý vào tháng 2 một lần nữa gây phẫn nộ toàn cầu.

Châu Âu vẫn được coi là "miền đất hứa" đối với dòng người di cư xuất phát từ Trung Đông, Afghanistan, Pakistan và Bắc Phi. Số người vượt Địa Trung Hải sang châu Âu ngày càng tăng đang trở thành vấn nạn làm đau đầu các quốc gia ở tuyến đầu hứng chịu làn sóng di cư.

Khi năm 2024 bắt đầu, các nhà hoạt động và chuyên gia sẽ chứng kiến châu Âu hành động quyết liệt hơn bao giờ hết nhằm hạn chế các hoạt động tìm kiếm và cứu nạn của các tổ chức phi chính phủ cũng như giao việc quản lý biên giới cho các quốc gia khác.

Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM) ước tính có ít nhất 2.571 người thiệt mạng trong năm 2023 khi cố gắng vượt Địa Trung Hải – một trong những năm có nhiều người chết nhất từ trước đến nay. Cơ quan Biên phòng và cảnh sát biển châu Âu (Frontex) cho biết số lượt vượt biên bất thường tại đường biên giới ngoài của EU đã lên tới khoảng 331.600 lượt trong 10 tháng đầu năm 2023, cao nhất kể từ năm 2015. 

Trung Địa Trung Hải vẫn là tuyến đường di cư đông nhất, với hơn 143.600 người đã đến qua tuyến đường Trung Địa Trung Hải giữa Bắc Phi và Italy. 

"Đau đầu" đối phó làn sóng di cư

Flavio Di Giacomo, người phát ngôn của IOM, cho biết những con số này khác xa so với những gì được ghi nhận vào năm 2015 khi hơn một triệu người đến bờ biển châu Âu bằng đường biển.

Các quốc gia hứng chịu làn sóng di cư ở tuyến đầu của châu Âu đang rơi vào tình trạng quá tải khi lượng người di cư tăng vọt những tháng gần đây. Đối mặt cuộc khủng hoảng di cư đang nóng dần lên, những nước này một mặt vừa tăng cường biện pháp siết chặt quản lý dòng người nhập cư, mặt khác tìm cách phối hợp các nước trong khu vực để ngăn chặn làn sóng di cư đang "đổ bộ" châu Âu.

Những người theo đường lối cứng rắn đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về tình trạng di cư. Thủ tướng Anh Rishi Sunak hồi tháng 12 đã bị cáo buộc áp dụng những lời lẽ "độc hại" sau khi cảnh báo rằng tình trạng di cư sẽ "áp đảo" các nước châu Âu nếu không có hành động kiên quyết.

Sunak cho rằng tình trạng di cư trái phép đang gây bất ổn xã hội, khẳng định một quốc gia cần tự quyết định những người có thể tới nước mình.

Ông Sunak đưa ra nhận xét này tại một lễ hội ở Rome do đảng Anh em Italy cực hữu tổ chức, có sự tham dự của Thủ tướng Italy Giorgia Meloni. Ông cho rằng cả hai đều lấy cảm hứng từ chủ nghĩa cấp tiến kiên định của bà Margaret Thatcher trong nỗ lực làm "bất cứ điều gì cần thiết" để "ngăn chặn những con thuyền".

Meloni, người cũng cai trị theo chương trình nghị sự theo chủ nghĩa dân tộc kiên quyết tập trung vào vấn đề nhập cư, đã cảnh báo rằng Ý sẽ không trở thành "trại tị nạn của châu Âu".

Cả Anh và Italy đều đang chuẩn bị các biện pháp kiểm soát di cư nhằm trấn áp những băng nhóm buôn người.

Tương tự như đồng minh người Anh của mình, Meloni đã ký một thỏa thuận gửi những người xin tị nạn đến Ý đến một quốc gia khác. Albania đã đồng ý xử lý yêu cầu bồi thường của họ tại hai cơ sở do các quan chức Ý điều hành thuộc thẩm quyền của Ý. Thỏa thuận kéo dài 5 năm được công bố vào tháng 11, đã bị Tòa án Hiến pháp nước Balkan chặn lại vì vi phạm hiến pháp và các công ước quốc tế.

Georgia, Ghana và Moldova cũng đang đàm phán với các quốc gia thành viên Liên minh châu Âu để ký các thỏa thuận tiến hành một phần hoặc toàn bộ thủ tục tị nạn trên lãnh thổ của họ. Liệu những thỏa thuận này có được tòa án bật đèn xanh vào năm tới hay không vẫn chưa rõ ràng.

Các thỏa thuận đưa việc xử lý tị nạn ra bên ngoài đặt ra câu hỏi về tiêu chuẩn nhân quyền cũng như chi phí chính trị và tài chính. Cuối cùng, không có thỏa thuận nào trong số này được tiến hành vì cơ sở pháp lý của chúng khá lỏng lẻo và phải gánh chịu nhiều chi phí. 

Trong bối cảnh mối quan tâm mới đến việc xử lý bên ngoài, EU đang nghiên cứu một Hiệp ước mới về Di cư và Tị nạn để thực hiện các thủ tục hồi hương nhanh và hiệu quả hơn.

Sau hơn 3 năm đàm phán căng thẳng với một loạt thỏa hiệp, các nước thành viên EU ngày 20/12 đã kí kết Hiệp ước mới về di cư và tị nạn của EU nhằm cải tổ chính sách tiếp nhận người di cư, trong bối cảnh số lượng những "vị khách không mời" đến từ Trung Đông và châu Phi đổ biên giới EU đang gia tăng nhanh chóng.

Hiệp ước này sẽ cho phép các quốc gia thành viên đẩy nhanh quá trình xử lý đơn đăng ký từ các quốc gia có tỷ lệ chấp thuận thấp, như Maroc, Pakistan và Ấn Độ, và dự đoán các quy định cứng rắn hơn trong trường hợp khẩn cấp, bao gồm cả thời gian giam giữ lâu hơn.

Các điều khoản nêu trên được thống nhất dựa trên đề xuất cơ bản do Ủy ban châu Âu (EC) đưa ra, theo đó giữ nguyên nguyên tắc hiện hành là quốc gia EU đầu tiên mà người xin tị nạn nhập cảnh sẽ chịu trách nhiệm về việc có cho phép họ vào EU hay không.

Tuy nhiên, thỏa thuận mới của EU chưa nêu được chi tiết về việc họ sẽ trục xuất người không đủ điều kiện xin tị nạn ra sao. 

EU thiếu các thỏa thuận trao trả người tị nạn với nhiều quốc gia và từng rất vất vả để thuyết phục một số quốc gia ở Trung Đông, châu Phi tiếp nhận người tị nạn bị trục xuất.

Các tổ chức phi chính phủ đã tố cáo hiệp ước này là một "đòn tàn khốc đối với quyền xin tị nạn ở EU", cho rằng các biện pháp này làm xói mòn các tiêu chuẩn bảo vệ quốc tế.

Sau khi thỏa thuận mới được thông qua, Chủ tịch EC Ursula von der Leyen nhấn mạnh: "Di cư là một thách thức chung của châu Âu và quyết định ngày hôm nay sẽ cho phép chúng ta cùng nhau giải quyết vấn đề đó".

Tuần tra biên giới

Khi Tunisia vượt qua Libya để trở thành điểm khởi đầu hàng đầu cho những người di cư từ châu Phi đến châu Âu trong năm nay, các quan chức EU đã đạt được thỏa thuận trị giá 1 tỷ euro (1,1 tỷ USD) nhằm tăng cường năng lực của khối nhằm ngăn chặn người tị nạn ra khơi và ổn định nền kinh tế đang lung lay của Tunisia.

Tunis được kêu gọi đóng vai trò tuần tra biên giới tương tự như các thỏa thuận trước đây đã đạt được với Tripoli và ngăn chặn dòng người tị nạn vào các nước châu Âu, vài tháng sau khi Tổng thống Kais Saied phát động một cuộc đàn áp chống lại những công dân vùng cận Sahara không có giấy tờ, những người mà ông cáo buộc phạm tội và âm mưu thay đổi cơ cấu nhân khẩu học của đất nước.

Tình hình kinh tế tồi tệ và sự phân biệt chủng tộc ở Tunisia đã gây ra một cuộc di cư sang các bờ biển châu Âu. Tunisia từng là quốc gia đến của những người di cư vùng cận Sahara, nhưng sự phân biệt chủng tộc đã buộc nhiều người phải rời đi.

Liên Hợp Quốc ước tính có 96.175 người đến bờ biển Ý trong năm nay đã khởi hành từ Tunisia, so với 29.106 người vào năm ngoái.

Hình ảnh hòn đảo Lampedusa ở cực nam nước Ý tiếp nhận hơn 6.000 người trong vòng 24 giờ vào ngày 12/9 đã thúc đẩy chuyến thăm của Meloni và von der Leyen, những người đã cam kết trấn áp "hoạt động kinh doanh tàn bạo" buôn lậu người và hồi hương nhanh chóng những người không thuộc EU không có giấy tờ công dân.

IOM ước tính khoảng 70% số người đi thuyền đến châu Âu đã cập bến Lampedusa. "Tình trạng khẩn cấp chỉ xảy ra ở Lampedusa chứ không phải ở Ý. Đây là trường hợp khẩn cấp về hậu cần, không phải số lượng", Di Giacomo nói.

Thỏa thuận đạt được với Tunisia hoàn toàn nằm trong dự đoán cho sự hợp tác của EU về vấn đề di cư. Von der Leyen coi thỏa thuận này là một "bản kế hoạch chi tiết" cho các thỏa thuận trong tương lai sẽ được thực hiện với Maroc, Ai Cập và Sudan.

Theo tài liệu của EU, lời kêu gọi đấu thầu tàu tìm kiếm và cứu hộ đã được hoàn thành vào tháng 6 để giao ba chiếc thuyền đến Ai Cập, và giai đoạn thứ hai của dự án quản lý biên giới trị giá 87 triệu euro (95 triệu USD) dự kiến sẽ được ký hợp đồng trong những tháng tới.

Trong khi đó, các tổ chức phi chính phủ hoạt động ở Địa Trung Hải cho biết, hoạt động tìm kiếm và cứu hộ của họ gặp khó khăn hơn do một loạt luật được chính phủ Meloni thông qua, yêu cầu họ phải đến cảng ngay sau khi cứu hộ và lên bờ "không chậm trễ". 

Tuy nhiên, chính phủ thường chỉ cấp quyền tiếp cận các cảng ở miền trung và miền bắc nước Ý, thường ở xa nơi cứu hộ và áp dụng các biện pháp xử phạt hành chính đối với những tàu vi phạm các quy định này.

Giorgia Linardi, người phát ngôn của SeaWatch, nói rằng: "Mỗi chính phủ đang nghĩ ra chiến lược riêng để hạn chế các hoạt động của chúng tôi trên biển trong khi chính những người cần được giải cứu phải trả giá".

Một cuộc điều tra được thực hiện bởi một nhóm các tổ chức truyền thông đã phát hiện ra rằng một con tàu có tên Tareq Bin Zeyad, có liên quan đến Tướng nổi loạn người Libya Kalifa Haftar, đã chặn các tàu thuyền chở những người xin tị nạn trên biển và đưa họ trở lại Libya. Tuyến phía Đông Địa Trung Hải chứng kiến số chuyến khởi hành tăng 50% vào năm 2023 so với năm trước.

Cuộc điều tra cho thấy cơ quan bảo vệ biên giới châu Âu - Frontex, đang chia sẻ tọa độ với con tàu trong khi các tài liệu nội bộ tiết lộ nỗ lực coi lực lượng dân quân điều hành con tàu là đối tác hợp pháp, bằng cách chính thức dán nhãn nó là một phần của lực lượng bảo vệ bờ biển Libya.

Trong khi EU lập luận rằng các tổ chức phi chính phủ giải cứu Libya khuyến khích những kẻ buôn người thì các tổ chức xã hội dân sự từ lâu đã tố cáo các thỏa thuận được ký với các chính phủ Bắc Phi mà họ cho rằng tạo động lực cho những kẻ buôn lậu người sắp xếp các chuyến khởi hành.

Linardi nói: "Các chính sách hiện tại không hạn chế nạn buôn lậu người. Họ làm giàu cho những kẻ buôn lậu đưa người di cư trở lại Libya và có thể thu lợi từ họ vào lần khác". 

(Nguồn: Al jazeera)