Giải mã tập tục thờ cúng Thổ Địa - Thần Tài

Thổ Địa và Thần Tài được thờ tự khá phổ biến trong các gia đình hiện nay. Các vị gia thần này thân thiết và gần gũi với tín chủ đến nỗi gần như không có một quy thức nào cần phải tuân thủ khi thờ cúng. Để khảo cứu đôi điều về cách thức thờ cúng Thổ Địa - Thần Tài, tập trung vào việc xác định lệ cúng vía, cách thức và lễ vật cúng kiếng…, NXB Văn hóa – Văn nghệ vừa giới thiệu tập sách Thần Đất: Thổ Địa & Thần Tài của nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng.

Tục thờ cúng thần tài thổ địa bắt nguồn từ đâu?

Thổ Địa và Thần Tài được thờ tự khá phổ biến trong nhiều gia đình. Các vị gia thần này thân thiết và gần gũi với tín chủ đến nỗi gần như không có một quy thức nào cần phải tuân thủ khi thờ cúng.

Thật khó xác định được thời điểm chính xác của việc Thần Tài được thờ tự ở xứ ta, nhất là khi Thần Tài được hội nhập vào hệ thống thần bản gia - tức các thần linh bảo hộ cho gia đình và dường như công năng của vị gia thần chủ về tiền tài này vẫn chưa thật sự tách khỏi tín lý phồn thực của Thổ Địa (Ông Địa) - một gia thần vốn có công năng phò cho gia chủ được mùa, giàu có.

Nói chung, tập tục thờ cúng Thần Tài ra đời và phổ biến rộng cùng với sự phát triển của lực lượng doanh thương. Bởi vậy, trong những thập niên vừa qua tập tục thờ Thần Tài, cầu tài lộc nói chung cũng gia tăng và theo đó. Nói chung, lệ cúng trở nên đa tạp như vậy là do sự tích hợp nhiều tín lý của một tập thành tín ngưỡng đa dạng do tiến trình phát triển của lịch sử, đặc biệt là sự hội nhập các thần tài lộc từ nhiều nguồn khác nhau vào hệ thống gia thần xứ ta.

Cuối thế kỷ XIX, sự phân biệt giữa thần Đất (Thổ Thần) và Tài Thần vẫn chưa thực sự rõ rệt. Trong Đại Nam quấc âm tự vị (xuất bản 1895), tác giả Huỳnh Tịnh Của cắt nghĩa Thổ Thần và Tài Thần đều là: “Thần đất, thần giữ tiền bạc”.

Sự nhập nhằng coi ra vô lý này lại được thực tế công nhận: người ta thường thờ chung Ông Địa và Thần Tài cùng một chỗ và cứ như hai vị thần này là một cặp đôi không thể nào tách rời được. Hiện tượng phổ biến này có nguồn gốc tín lý cổ xưa về Thần Đất - có hai công năng: một là bảo hộ cho một diện tích đất đai nào đó (nền nhà, vuông vườn, xóm ấp...) và hai là nguyên lý sinh sản (hoa màu, nông sản...) của đất theo tín lý phồn thực.

Nói cách khác, Thổ Địa cũng làm cho chủ nhà phát đạt, giàu có (được mùa, bội thu...). Đó là tín lý của thời nông nghiệp còn là hoạt động sản xuất chính yếu; nhưng về sau, kinh tế hàng hóa phát triển, thương nghiệp và doanh nghiệp càng lúc càng có vị trí quan trọng trong hoạt động kinh tế thì tiền bạc, vàng là dấu hiệu của sự giàu có, chứ không phải là “lúa thiên, ruộng mẫu” thì con người cần một hình tướng mới chuyên trách cho việc phát tài: ông Thần Tài.

Ở đây tín niệm tương sinh của ngũ hành “Thổ sinh Kim” cũng cung cấp một tín lý về việc coi Thổ Địa là một tài thần. Câu liễn thờ Thổ Địa phổ biến sau đây là một ví dụ về tín niệm này:

Nói tắt một lời: Ông Địa, Thần Tài là hai mặt của một vấn đề. Ông Địa là lý, Thần Tài là sự; và hai ông thờ chung với nhau là “lý sự viên dung” của thời đại mà nông thương còn đóng vai trò quan trọng trong cơ cấu kinh tế quốc dân. Điều này còn duy trì mãi sau này trong loại hình tượng Thần Tài tay một xách xâu tiền điếu và tay kia ôm bó lúa.

Ở Nam bộ, việc thờ Thần Tài xuất hiện vào thời điểm nào đến nay chúng ta cũng không có tư liệu xác thực, ngoài chứng liệu từ bài thơ Vịnh Thần Tài của ông Đồ Sáu Mới/Võ Văn Tân (1864 - 1927) hồi đầu thế kỷ XX.

Thần Tài xứ ta là một vị thần ý niệm, biểu trưng cho tiền tài, sự giàu có, tức không có thần tích, thần phả gì cả. Còn xét về hình tướng, chúng ta dễ nhận ra ông Thần Tài xứ ta về cơ bản giống Thổ Địa Phước Đức chính thần của người Hoa chỉ khác là một tay vuốt râu và tay kia cầm xâu tiền điếu (hay thoi vàng xuồng).

Đây là hình tướng Thần Tài phổ biến nhất. Kế đó là loại Thần Tài tay ôm bó bông lúa, tay cầm xâu tiền điếu; hoặc tay cầm bó bông lúa, tay vuốt râu. Cá biệt cũng có loại Thần Tài giống ông Thọ (trong bộ Phúc - Lộc - Thọ) với cái đầu hói đặc trưng, tay cầm quạt ba tiêu, cổ đeo xâu tiền điếu quanh bụng, dài quá rốn...

Thần Tài xuất hiện tại một số quốc gia mang ý nghĩa cầu tài lộc như Trung Hoa, Nhật, Ấn Độ, Thái Lan, Việt Nam… Trước hết, tập hợp các thần linh Trung Quốc, trong đó có Thần Tài, vốn đã từng được các nhóm di dân người Hoa nhập cư thờ tự ở các đền miếu, hội quán và tư gia đã ảnh hưởng đến tín ngưỡng người Việt.

Thờ cúng và lễ vật

Thần Tài tuy càng lúc càng trở nên đối tượng tín ngưỡng quan trọng song trông như vẫn còn lệ thuộc vào vị Thần Đất, Thổ Địa. Điều đó không chỉ biểu hiện ở việc hai vị thần này trở thành một cặp đôi không tách rời mà còn biểu hiện ở lệ cúng kiếng thông thường.

Ngày nay, lệ vía vẫn có theo “lịch lễ”, song đa số việc cúng kiến các thần này rất tự do. Sáng sáng mở cửa hàng, người ta thắp nhang, cúng Thổ Địa - Thần Tài ly cà phê, điếu thuốc, cái bánh bao hoặc gói xôi.

Rằm, mồng một cúng chè, chuối, trái cây theo lệ sóc vọng hay tuần tiết, lễ trọng hơn cúng “tam sênh” (tam sanh/sinh) hoặc thịt heo quay, sau khi đạt được một kết quả tài chính nào đó nên biện lễ tạ thần. Nói chung là không theo lịch lễ nào, cũng chẳng chú tâm gì đến lễ vật và cũng không cần thiết phải khấn vái gì. Đó là sự thay đổi khác với tập tục cũ.

Một số lễ trọng cúng Thổ Địa và Thần Tài, theo tập tục truyền thống có văn cúng nghiêm túc.

Rõ ràng là Thần Tài chỉ là một trong các gia thần được thờ, nhưng việc tôn vị thần này lên địa vị chủ chốt đã chỉ ra sự biến đổi trong mục đích tín ngưỡng: người ta cầu tài hơn là cầu phúc. Nơi thờ Thổ Địa và Thần Tài thường là cái khám đặt sát mặt đất, bên cạnh bàn thờ Tổ tiên, ở vị trí quan trọng nhất là phía gốc cây đòn dông, tức phía trái (tính từ hướng trong nhà nhìn ra cửa), vì các thần ấy là thần Đất, thần Long mạch.

Nói tóm lại, tín ngưỡng Thổ Địa - Thần Tài là một tổng hợp thể của nhiều tín lý và những biện sự thế tục. Do vậy cách thức thờ tự, cúng kiến cũng pha trộn đạo đời lẫn lộn, và chính sự biến hóa sinh động ấy mà tín ngưỡng này phù hợp với yêu cầu của thế nhân từ lúc còn “dĩ nông vi bản” đến thời “kinh tế thị trường”. 

Chia sẻ Chia sẻ

Chia sẻ

Lưu tin