Đồng bằng sông Cửu Long thay đổi cơ cấu nông nghiệp sau khi Việt Nam tham gia COP26?

Tại hội nghị thượng đỉnh COP26 của Liên Hợp Quốc vừa diễn ra tại Scotland, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã cùng 109 quốc gia cam kết giảm phát thải khí mê-tan 30% vào năm 2030.

Để đáp ứng cam kết trên, Việt Nam sẽ cần xem xét lại việc phát triển lúa gạo, một trong những mặt hàng xuất khẩu chủ lực và là lương thực chính. Việc sản xuất lúa gạo gây ra thải khí nhà kính đứng thứ 2, chỉ xếp sau ngành chăn nuôi và sản xuất thịt bò.

Trung tâm sản xuất lúa gạo của Việt Nam nằm ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, nơi được mệnh danh là “vựa lúa” của cả nước. Đồng bằng sông Cửu Long, một khu vực rộng gần bằng Hà Lan cung cấp hơn 50% tổng sản lượng gạo và 95% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam được trồng tại đây.

Tuy nhiên, việc canh tác lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long đang phải đối mặt với nhiều thách thức, nó không chỉ là cây trồng là tạo ra nguồn khí thải nhà kính mà việc mực nước biển dâng cao liên quan đến biến đổi khí hậu cùng các yếu tố nhân tạo khác khiến việc canh tác của người nông dân ngày càng khó khăn hơn.

Anh Trần Dũng Nhân lớn lên tại một khu vực trồng lúa ở tỉnh Trà Vinh.

Anh cho biết, hạn hán, lũ lụt, mực nước biển dâng cao dẫn đến sự xâm nhập của muối vào nguồn nước ngọt mà anh cần cho những cánh đồng lúa của mình đã “ăn mòn” nguồn thu nhập ít ỏi mà anh từng được hưởng.

Cánh đồng của gia đình từng có thể sản xuất ba vụ mỗi năm, giờ đây, phải vật lộn để sản xuất một vụ và năng suất cũng không ổn định.

“Tôi có thể thấy rõ những tác động của biến đổi khí hậu đối với việc trồng trọt của chúng tôi. Nước ngày càng mặn, đất của chúng tôi ngày càng cằn cỗi hơn ”, người đàn ông 31 tuổi nói với phóng viên Al Jazeera.

“Cuộc sống ở đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là vùng ven biển, rất khắc nghiệt và chúng tôi khó có thể nhìn thấy ‘ánh sáng cuối đường hầm’”, anh cho biết thêm.

Khác biệt với các loại ngũ cốc khác, lúa phải được trồng trên những cánh đồng ngập nước.

Khi nước đọng trên bề mặt, sẽ không có sự trao đổi không khí giữa đất và khí quyển, điều này có nghĩa là vi khuẩn sản sinh mêtan có thể phát triển mạnh và nhanh hơn.

Khi thải ra ngoài không khí, khí này có tác dụng giữ nhiệt trong khí quyển mạnh hơn 25 lần so với khí cacbonic.

Bjoern Ole Sander, Viện Nghiên cứu Lúa gạo Quốc tế có trụ sở tại Việt Nam cho biết, canh tác lúa góp phần đáng kể vào việc phát thải khí mê-tan trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, lượng khí thải ra từ một mùa vụ thậm chí còn cao hơn mức trung bình toàn cầu.

Ông nói: “Trên toàn cầu, khoảng 1,3% tổng lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính do con người tạo ra, có vẻ nhỏ, nhưng tất cả lượng khí thải từ hàng không dân dụng chỉ là khoảng 2%’.

“Trong số tất cả các khí nhà kính mà Việt Nam tạo ra, 15% là từ gạo, vì vậy đây là một nguồn đáng kể và chắc chắn là thứ mà sau đó cũng đã được công nhận trong các chương trình giảm thiểu toàn cầu”, ông cho biết thêm.

Không còn ưu tiên lúa gạo?

Sau khi thống nhất vào năm 1975, Việt Nam là một trong những quốc gia nhất thế giới và lương thực rất khan hiếm.

Một loạt các cải cách kinh tế được gọi là Đổi mới được đưa ra và chính sách trồng lúa được “ưu tiên trên hết” được áp dụng. Đến năm 2020, Việt Nam là nước xuất khẩu gạo lớn thứ hai trên thế giới với 3,9 triệu tấn được xuất ra nước ngoài vào năm ngoái.

Đặng Kiều Nhân, Giám đốc Đơn vị Nghiên cứu Phát triển Đồng bằng sông Cửu Long thuộc Đại học Cần Thơ cho biết, nông dân đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi tình hình thời tiết bất ổn trong khu vực.

Ông cho biết, hiện tượng El Niños xảy ra thường xuyên và nghiêm trọng hơn trong những năm gần đây. El Niños là hiện tượng khí hậu trong đó sự ấm lên bất thường của đông Thái Bình Dương dẫn đến hạn hán ở Đông Nam Á.

“El Niños diễn ra vào năm 2016 và 2020 đã gây ra hạn hán cực đoan và các tác động phụ… Nước sông Cửu Long càng xuống thấp và mực nước biển dâng càng cao, xâm nhập mặn càng sâu vào nội địa ở Đồng bằng sông Cửu Long”, ông cho biết.

Hạn hán năm 2020 dẫn đến mức độ xâm nhập mặn kỷ lục.

Khoảng 33.000 ha (81.545 mẫu Anh) lúa bị thiệt hại trong đợt hạn hán và 70.000 hộ gia đình không có đủ nước để trồng lúa hoặc đáp ứng nhu cầu hàng ngày.

Áp lực về môi trường đã khuyến khích chính phủ Việt Nam phát triển các giải pháp thay thế cho chính sách “gạo là trên hết” và hiện chính quyền đang khuyến khích người dân trồng cây ăn quả hoặc thành lập các trang trại nuôi cá và hải sản.

Đến năm 2030, chính phủ hy vọng sẽ giảm diện tích đất trồng lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long xuống khoảng 300.000 ha (741.315 mẫu Anh), ít hơn 20% so với 1,5 triệu ha (3,7 triệu mẫu Anh) vào thời điểm hiện tại.

“Nhắc đến đồng bằng sông Cửu Long trước đây người ta nghĩ ngay đến cây lúa, nhưng bây giờ thì không”, ông Nhân nói.

“Chính sách của chính phủ đã thay đổi đáng kể kể từ năm 2017 và chúng tôi không thể coi gạo là đầu tiên nữa”, ông Nhân cho biết thêm.

Nông dân không có nhiều lựa chọn

Bất chấp những ưu tiên đang thay đổi của chính phủ, Bernard Kervyn, Giám đốc Tổ chức từ thiện Mekong Plus cho biết, nông dân trồng lúa có những lựa chọn hạn chế và tương lai không chắc chắn.

“Triển vọng cho Đồng bằng sông Cửu Long là không tốt. Mọi người nói rằng trong 20 hoặc 30 năm nữa, nó có thể bị ngập lụt và không thích hợp để mọi người có thể sinh sống ở đó nữa”, ông nói với Al Jazeera.

“Đó là trách nhiệm chung, nhưng tất nhiên đối với nông dân không có nhiều lựa chọn thay thế. Họ khó nói rằng không sao, chúng tôi sẽ trồng ít thâm canh hơn, chúng tôi sẽ trồng ít cây trồng hơn. Làm thế nào họ có thể làm điều đó?", Bernard Kervyn nói.

Trên thực tế, các nhà nghiên cứu và nông dân đang thử nghiệm các kỹ thuật sản xuất mới để giải quyết các thách thức về môi trường cũng như giảm lượng khí thải từ cây lúa..

Sander, một người của Viện Nghiên cứu Lúa gạo cho biết, một kỹ thuật giảm thiểu đặc biệt hấp dẫn là phương pháp làm ướt và làm khô xen kẽ. Nếu được thực hiện đúng cách, nó có thể giảm khoảng 50% vi khuẩn tạo khí mêtan. Trên hết, nó có thêm lợi ích là giảm lượng nước cần thiết mà không ảnh hưởng đến năng suất.

Để áp dụng kỹ thuật này, nông dân phải làm mực nước giảm xuống còn từ 10 đến 15 cm. Khi mực nước đã giảm, các cánh đồng được luân phiên theo chu kỳ khô và ướt.

“Bạn có thể cắt giảm một nửa lượng khí thải mêtan… Nếu bạn loại bỏ lớp nước đó, bạn cho phép trao đổi không khí giữa đất và khí quyển, sau đó khí mêtan bị oxy hóa và vi khuẩn không phát triển nữa, lượng khí thải mêtan giảm mạnh”, Sander nói.

Hỗ trợ tài chính là cần thiết

Trong Thỏa thuận khí hậu Paris, Việt Nam dự định sử dụng phương pháp làm ướt và làm khô xen kẽ trên tổng số 700.000 ha (1,7 triệu mẫu Anh) đất trồng lúa trên toàn quốc.

Mặc dù có hiệu quả trong việc giảm khí mêtan, nhưng hệ thống này sẽ không hoạt động đối với tất cả nông dân. Đối với những người ở hạ lưu sông Mekong, nơi xâm nhập mặn là mối quan tâm lớn nhất, các cánh đồng lúa cần một nguồn cung cấp nước ngọt đáng kể.

Ông Nhân cho rằng, cần phải làm nhiều hơn nữa để giúp nông dân thực hiện hiệu quả kỹ thuật mới.

Ông nói: “Làm như vậy cần có sự can thiệp nhiều hơn từ các cơ quan nông nghiệp và chính quyền địa phương để tổ chức, kết nối nông dân với các dịch vụ và xây dựng thêm cơ sở hạ tầng thủy lợi”.

Một khía cạnh khác trong chiến lược giảm việc sản xuất lúa gạo là khuyến khích nông dân tập trung phát triển các nguồn lương thực khác như thủy sản. Nhưng, qua quan sát trong công việc trồng lúa, các nông dân nhận thấy rằng nguồn nước vẫn chưa đủ mặn để nuôi trồng thủy sản.

Ông Út Khương, một nông dân 64 tuổi ở Hậu Gian cho biết, việc trồng lúa trở nên thất thường vì nước mặn nên ông không thể nuôi tôm được.

Ông chỉ ra một sáng kiến ​​gần đây ở tỉnh An Giang, nơi chính phủ Úc đã cung cấp 650 triệu USD cho các dự án phát triển kinh tế bền vững ở tỉnh Mekong.

Số tiền này được dùng để xây dựng các hồ chứa nước, cơ sở hạ tầng cho thủy lợi và giao thông, xây dựng sự hợp tác giữa nông dân, cũng như kích thích các hoạt động kinh tế khác như cải thiện các lĩnh vực như y tế và giáo dục.

Mặc dù một giải pháp đa dạng như vậy rất tốn kém, nhưng ông Nhân tin rằng những sáng kiến ​​như vậy là cần thiết hơn ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Ông nói: “So với các vùng khác ở Việt Nam, người dân ở đây đóng một vai trò rất lớn mà chính phủ đặt họ vào để sản xuất thực phẩm cho người dân Việt Nam.

Đấu tranh đi đầu với biến đổi khí hậu, chính những người nông dân sẽ hoan nghênh sự hỗ trợ.

“Làm nông dân là một công việc khó khăn, đòi hỏi kiến ​​thức, kinh nghiệm và sự kiên nhẫn cũng như sự thôi thúc cập nhật các phương pháp và kỹ thuật trồng trọt mới,” ông Ba Mười, một nông dân ở Đồng bằng sông Cửu Long nói với Al Jazeera.

“Tôi hy vọng chính phủ cũng sẽ hỗ trợ nhiều hơn nữa cho nông dân của chúng tôi trong sản xuất nông nghiệp”, ông cho biết thêm.

(Nguồn: Al Jazeera)